Gen Düzenleme Teknolojileri Bağlamında COVID-19 Aşı Çalışmaları ve Etik Sorunlar

Amaç: COVID-19 (2019 koronavirüs hastalığı) pandemisi dünyada ve ülkemizde tüm dikkatleri vi- rüslere, virüsler üzerindeki genetik modifikasyonlara ve aşı çalışmalarına çevirmiş bulunmaktadır. Bu çalışmada gen düzenleme teknolojileri ile ilintili bu klinik araştırma ve gelişmeleri gözden geçirmek ve de COVID-19 aşı çalışmaları ve aşıla(n)ma ile ilgili etik sorunları ele almak amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntemler: Gen düzenleme teknolojilerine ve COVID-19 aşı çalışmalarına dair güncel lite- ratür; aşı güvenliği, yeterli aşı üretimi ve aşıya erişim ile ilgili sorunlar, aşılamada öncelikler ve toplum (sürü) bağışıklığı, ve de aşı tereddütleri ve aşı karşıtlığı üzerinden tartışılmıştır. Bulgular: Birçok ülkede bilim insanları SARS-CoV-2’ye (şiddetli akut solunum sendromu koronavi- rüsü 2) karşı etkili bir antiviral ilaç ve aşı bulabilmek için yoğun bir şekilde çalışmaktadır. En erken 2021’de kullanıma girebileceği tahmin edilen aşıların ne kadar koruma sağlayacağı, uzun dönem yan etkilerinin neler olabileceği ve tüm insanlar için erişilebilir olup olmayacağı ise belirsizliğini korumak- tadır. Virüsün laboratuvarda üretildiğine dair komplo teorileri klasik aşı karşıtı söylemleri beslese de, bunların pandeminin yarattığı küresel endişe ortamında aşıya karşı ne kadar dirence neden olabi- leceği belirsizdir. Tartışma ve Sonuç: Bütün boyutlarıyla küresel salgınlara karşı tecrübe tazelediğimiz böylesi bir süreçte, gen düzenleme teknolojilerine dayanan aşı çalışmaları ve bu yenilikçi tekniklere dair etik tartışmalar gelecekte aşılara ve hatta modern tıbba bakışımızı belirleyecek denli önemli sonuçlara gebedir.

COVID-19 Vaccine Research and Ethical Issues in the Context of Gene-editing Technologies

Aim: Both around the world and in Turkey, the COVID-19 (coronavirus disease 2019) pandemic has drawn all attention to viruses, genetic modification of viruses, and vaccines. In this study, we aimed to review such clinical research and developments associated with gene-editing technologies and address issues related to research on COVID-19 vaccines and vaccination ethics. Materials and Methods: Recent literature on gene-editing technologies and COVID-19 vaccine re- search has been discussed in terms of issues related to vaccine safety, adequate production of vaccines and access to vaccines, priorities in vaccination and herd immunity, and vaccine hesitancy and vaccine refusal. Results: In many countries, scientists have been working intensively in order to develop an antiviral medication and vaccine against SARS-CoV-2 (severe acute respiratory syndrome coronavirus 2). However, even if a vaccine is produced, it will probably not be available before 2021. Furthermore, it is still not clear how long the vaccine could remain protective, what side effects it might have, and whether it will be accessible to all people. Although conspiracy theories that the virus is a product of laboratory work fuel the usual anti-vaccination discourses, it is unclear how much resistance this could raise against the vaccine in the current global environment of concern due to the pandemic. Discussion and Conclusion: During such a period where we have had to relive our experiences with all aspects of pandemics, vaccines based on gene-editing technologies and the ethical debate over these innovative techniques may be so consequential as to shape our future view of vaccines and even modern medicine.

PDF

___

1. Johns Hopkins University and Medicine: Coronavirus Resource Center. Erişim: https://gisanddata.maps.arcgis. com/apps/opsdashboard/index.html#/bda7594740fd- 40299423467b48e9ecf6 (erişildi: 09.7.2020).
2. Andersen KG, Rambaut A, Lipkin WI, Holmes EC, Garry RF. The proximal origin of SARS-CoV-2. Nat Med. 2020;26(4):450–2.
3. Nasuhbeyoğlu N, Topçu İ. Önemli bir etik problem olarak viroloji laboratuvarlarının biyogüvenliği. Anatol Clin J Med Sci. 2020;25(ek 1):252–9.
4. Glick BR, Pasternak JJ, Patten CL. Molecular Biotechno- logy: Principles and Applications of Recombinant DNA, 4. ed. Washington, DC/ABD: ASM Press; 2010.
5. Cann AJ. Principles of Molecular Virology, 4. ed. Ams- terdam: Elsevier; 2005:297.
6. Memi F, Ntokou A, Papangeli I. CRISPR/Cas9 gene- editing: research technologies, clinical applications and ethical considerations. Semin Perinatol. 2018;42(8):487– 500.
7. Kwik G, Fitzgerald J, Inglesby TV, O’Toole T. Biosecurity: responsible stewardship of bioscience in an age of catast- rophic terrorism. Biosecur Bioterror. 2003;1(1):27–35.
8. Behjati S, Tarpey S. What is next generation sequencing? Arch Dis Child Educ Pract Ed. 2013;98(6):236–8.
9. Lee YJ, Yi H, Kim WJ, Kang K, Yun DS, Strano MS, ve ark. Fabricating genetically engineered high-power lit- hium–ion batteries using multiple virus genes. Science. 2009;324(5930):1051–5.
10. Ergin S, Yaman H. Genetiği değiştirilmiş gıdalar ve insan sağlığı üzerine etkileri. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Derg. 2013;2(2):261–74.
11. Kıvılcım Z. Cartagena Protokolü ve Türkiye biyogüven- lik mevzuatı. Marmara Üniversitesi Avrupa Topluluğu Enstitüsü Avrupa Araştırmaları Derg. 2015;20(1):99– 121.
12. Sabah (05.6.2020). Prof. Dr. Ceyhan’dan aşı açıklama- sı: aşının uygulanabilir hale gelmesi yüzde 5 olasılık. Erişim: www.sabah.com.tr/saglik/2020/06/05/prof-dr- ceyhan-asinin-uygulanabilir-hale-gelmesi-yuzde-5- olasilik (erişildi: 05.6.2020).
13. Dünya Sağlık Örgütü. DRAFT landscape of COVID-19 candidate vaccines—7 July 2020. Erişim: www.who.int/ docs/default-source/coronaviruse/novel-coronavirus- landscape-covid-19-(1).pdf?sfvrsn=ff305b2_3&downlo ad=true (erişildi: 07.7.2020).
14. Le TT, Andreadakis Z, Kumar A, Román RG, Tollefsen S, Saville M, ve ark. The COVID-19 vaccine development landscape. Nat Rev Drug Discov. 2020;19(5):305–6.
15. Araştırmacı İlaç Firmaları Derneği. Küresel ilaç sek- törü şirketleri koronavirüs salgınına karşı güçlerini birleştirdi. Erişim: www.aifd.org.tr/haberler/kure- sel-ilac-sektoru-sirketleri-koronavirus-salginina-kar- si-guclerini-birlestirdi (erişildi: 27.5.2020).
16. TRT Haber (25.4.2020). Türkiye’nin Covid-19’a karşı aşı geliştirme çabaları sürüyor. Erişim: www.trthaber. com /haber/gundem/turkiyenin-covid-19a-karsi-asi- gelistirme-cabalari-suruyor-479061.html (erişildi: 27.5.2020).
17. Anadolu Ajansı (14.4.2020). Bakan Varank: Türkiye Açık Kaynak Platformu çalışmalarına kalkınma ajansla- rımız 30 milyon lira katkı sunacak. Erişim: www.aa.com. tr/tr/ekonomi/bakan-varank-turkiye-acik-kaynak- platformu-calismalarina-kalkinma-ajanslarimiz-30- milyon-lira-katki-sunacak/1804321 (erişildi: 02.6.2020).
18. T.C. Resmî Gazete (01.4.2020-31086). Veteriner Tıbbî Ürünler Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik.
19. Sabah (11.6.2009). Recep Akdağ’dan domuz gribi açık- laması. Erişim: www.sabah.com.tr/yasam/2009/06/11/ recep_akdagdan_domuz_gribi_aciklamasi (erişildi: 03.6.2020).
20. Milliyet (06.10.2010). Sağlık Bakanı Akdağ’dan do- muz gribi aşısı itirafı. Erişim: www.milliyet.com.tr/ siyaset/saglik-bakani-akdagdan-domuz-gribi-asisi-itira- fi-1298006 (erişildi: 03.6.2020).
21. d’Alessandro E, Hubert D, Launay O, Bassinet L, Lort- holary O, Jaffre Y, ve ark. Determinants of refusal of A/ H1N1 pandemic vaccination in a high risk population: a qualitative approach. PLoS One. 2012;7(4):e34054.
22. T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Pandemik İnfluenza Ulusal Hazırlık Planı—2019. Anka- ra: T.C Sağlık Bakanlığı; 2019.
23. Uluslararası Hak İhlalleri İzleme Merkezi. Küresel Ser- maye ve Domuz Gribi. Erişim: www.uhim.org/kuresel- sermaye-ve-domuz-gribi.html (erişildi: 03.06.2020).
24. Medimagazin (19.8.2009). Prof. Küçükusta’dan Bakanlı- ğa soru. Erişim: www.medimagazin.com.tr/medili-fe/tr- prof-kucukustadan-bakanliga-soru-10-681-21427.html (erişildi: 03.06.2020).
25. Euronews (7.4.2020). Covid-19 aşısının Afrika’da denen- mesini isteyen Fransız doktora tepki: sömürge dönemi kalıntısı. Erişim: https://tr.euronews.com/2020/04/06/ covid-19-asisinin-afrika-da-denenmesini-isteyen- fransiz-doktora-tepki-somurge-donemi-kalin (erişildi: 27.5.2020).
26. Temel MK. Az gelişmiş ülkelerde klinik araştırmalar ve etik ihlaller: Nijerya faz III antibiyotik deneyi örneği. Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Derg. 2017;22(3):212–9.
27. Alvarez-Pasquín MJ, Heijbel H, Yarwood J, Van Damme P, VACSATC partners. VACSATC (Vaccine Safety: Atti- tudes, Training and Communication): why such a pro- ject? Euro Surveill. 2009;14(16):19181.
28. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Mü- dürlüğü. Aşı sonrası istenmeyen etkiler (ASİE) genelge- si. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı; 2009.
29. Amanat F, Krammer F. SARS-CoV-2 vaccines: status re- port. Immunity. 2020;52(4):583–9.
30. Cimica V, Galarza JM. Adjuvant formulations for vi- rus-like particle (VLP) based vaccines. Clin Immunol. 2017;183:99–108.
31. Watad A, Sharif K, Shoenfeld Y. The ASIA syndrome: basic concepts. Mediterr J Rheumatol. 2017;28(2):64–9.
32. Yurdakök K, İnce T. Aşı adjuvanları. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Derg. 2008;51:225–39.
33. Science (03.11.2009). The challenge of getting swine flu vaccine to poor nations. Erişim: www.sciencemag. org/news/2009/11/challenge-getting-swine-flu-vaccine- poor-nations (erişildi: 02.6.2020).
34. Monto AS, Black S, Plotkin SA, Orenstein WA. Response to the 2009 pandemic: effect on influenza control in we- althy and poor countries. Vaccine. 2011;29(38):6427–31.
35. World Life Expectancy. Erişim: www.worldlifeexpec- tancy.com (erişildi: 27.5.2020).
36. Quaresima V, Naldini MM, Cirillo DM. The prospects for the SARS-CoV-2 pandemic in Africa. EMBO Mol Med. 2020;12(6):e12488.
37. Aslan S. Türkiye’de Aşılara Karşı Çıkan Ebeveynlerin Aşılar Hakkındaki Düşünceleri ve İnanışları: Kalitatif Çalışma [yayımlanmamış doktora tezi]. Adana: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Adana Numune Eğitim ve Araştır- ma Hastanesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı; 2018:71–5.
38. Yüksel G, Topuzoğlu A. Aşı redlerinin artması ve aşı karşıtlığını etkileyen faktörler. ESTÜDAM Halk Sağlığı Derg. 2019;4(2):244–58.
39. Dünya Sağlık Örgütü. Improving vaccination demand and addressing hesitancy. Erişim: www.who.int/immu- nization/programmes_systems/vaccine_hesitancy/en (erişildi: 27.5.2020).
40. Kata A. Anti-vaccine activists, Web 2.0, and the post- modern paradigm—an overview of tactics and tropes used online by the anti-vaccination movement. Vaccine. 2012;30(25):3778–89.
41. Topçu S, Almış H, Başkan S, Turgut M, Orhon FŞ, Ulukol B. Evaluation of childhood vaccine refusal and hesitancy intentions in Turkey. Indian J Pediatr. 2019;86(1):38–43.
42. Wakefield AJ, Murch SH, Anthony A, Linnell J, Casson DM, Malik M, ve ark. Ileal-lymphoid-nodular hyperp- lasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children. Lancet. 1998;351(9103):637–41.
43. Kutlu HH, Altundiş M. Aşı karşıtlığı. Flora. 2018;23(2):47–58.
44. Sarkanen TO, Alakuijala APE, Dauvilliers YA, Partinen MM. Incidence of narcolepsy after H1N1 influenza and vaccinations: systematic review and meta-analysis. Sleep Med Rev. 2018;38:177–86.
45. Weibel D, Sturkenboom M, Black S, de Ridder M, Dodd C, Bonhoeffer J, ve ark. Narcolepsy and adjuvanted pan- demic influenza A (H1N1) 2009 vaccines—multi-co- untry assessment. Vaccine. 2018;36(41):6202–11.
46. Guimarães LE, Baker B, Perricone C, Shoenfeld Y. Vac- cines, adjuvants and autoimmunity. Pharmacol Res. 2015;100:190–209.
47. Destefano F, Offit PA, Fisher A. Vaccine safety. Plotkin’s Vaccines. 2018;1584–600.
48. Mehra MR, Desai SS, Ruschitzka F, Patel AN. Hydroxyc- hloroquine or chloroquine with or without a macrolide for treatment of COVID-19: a multinational registry analysis [geri çekilmiş makale]. Lancet. DOI: 10.1016/ S0140-6736(20)31180-6.
49. Dünya Sağlık Örgütü. Q&A: Hydroxychloroquine and COVID-19. Erişim: www.who.int/news-room/q-a- detail/q-a-hydroxychloroquine-and-covid-19 (erişildi: 19.6.2020).
50. Anadolu Ajansı (06.6.2020). Hidroksiklorokinin ölüm oranlarını artırdığını iddia eden makaleler geri çekildi. Erişim: www.aa.com.tr/tr/saglik/hidroksiklorokinin- olum-oranlarini-artirdigini-iddia-eden-makaleler-geri- cekildi/1867329 (erişildi: 06.6.2020).
51. Medimagazin (04.6.2020). Şüpheleri ilk Medimaga- zin yayınlamıştı: Lancet ve NEJM’e hidroksiklorokin şoku! Erişim: www.medimagazin.com.tr/guncel/genel/ tr-supheleri-ilk-medimagazin-yayinlamisti-lancet-ve- nejme-hidroksiklorokin-soku-11-681-89452.html (eri- şildi: 04.6.2020). 52. Dünya Sağlık Örgütü. WHO discontinues hydroxyc- hloroquine and lopinavir/ritonavir treatment arms for COVID-19. Erişim: www.who.int/news-room/detail/04- 07-2020-who-discontinues-hydroxychloroquine-and- lopinavir-ritonavir-treatment-arms-for-covid-19 (erişil- di: 06.7.2020).
53. Global Research: Center for Research on Globalization. The real coronavirus victims: relations between people. Erişim: www.globalresearch.ca/the-real-coronavirus- victims-relations-between-people/5712970 (erişildi: 28.5.2020).
54. Sözcü (29.4.2020). Gönüllü zorunluluk. Erişim: www. sozcu.com.tr/2020/yazarlar/soner-yalcin/gonullu-zo- runluluk-5780812 (erişildi: 28.05.2020).
55. deutschland.de (23.5.2020). Korona pandemisi: Almanya’da aşı zorunluluğu. Erişim: www.deutschland. de/tr/topic/politika/korona-pandemisi-almanyada-asi- zorunlulugu (erişildi: 02.6.2020).
56. Grzybowski A, Patryn RK, Sak J, Zagaja A. Vaccination refusal. Autonomy and permitted coercion. Pathog Glob Health. 2017;111(4):200–5.
57. Giubilini A, Savulescu J. Vaccination, risks, and fre- edom: the seat belt analogy. Public Health Ethics. 2019;12(3):237–49.
58. Poland GA, Kennedy RB, McKinney BA, Ovsyanniko- va IG, Lambert ND, Jacobson RM, ve ark. Vaccinomics, adversomics, and the immune response network theory: individualized vaccinology in the 21st century. Semin Immunol. 2013;25(2):89–103.
59. Burton DR, Walker LM. Rational vaccine design in the time of COVID-19. Cell Host Microbe. 2020;27(5):695– 8.
60. Kis Z, Shattock R, Shah N, Kontoravdi C. Emerging technologies for low-cost, rapid vaccine manufacture. Biotechnol J. 2019;14(7):1–2.