Arap Sözlük Biliminin Ekolleşen Sözlük Sistemleri

Sözlüklerin uygulama ve teorisiyle ilgilenen sözlük bilimi iki dala ayrılır. Birincisi alanı, kelime dağarcığı ve deyim bilim (frazyoloji) olan ve ilmü’l-müfredât veya ilmü’l-elfâz ya da lexicology diye tabir edilen teorik ve sözlük araştırmalarıdır. İkincisi ise alanı, uygulama ya da sözlük yapımı olan ve es-sınâatü’l-mu‘cemiyye ya da lexicography diye tabir edilen sözlükçülük araştırmalarıdır. Batı’da sözlük bilimi (lexicography) teriminin karşıladığı olgu, sözlük yapımı ve yazımı, araştırma ve kuramcılığıdır. Arap/İslam coğrafyası filolojisinde ise sözlüklerin söz varlığına ilişkin çalışmalarını ifade eden leksikoloji (sözlük bilimi), “ilmü’l-luga, ilmü’l-mu‘cemât ve mu‘cemiyyât” gibi isimlerle zikredilmekte, sözlük yazımı ve sözlük çeşitlerini araştıran lexicography ise “sınâatü’l-mu‘cem” olgusuyla ifade edilmektedir. Lexicology esas itibariyle lafızların iştikâkları (türetimi), binaları (kalıpları), mana ve i‘rab yönünden delaletleri, terimsel yönleri, eş anlamlıları ya da anlamdaşlarıyla (synonym) ve çok anlamlılıklarıyla (polysemy) ilgilenir. Lexicography ise bilgi ve reel verilerin toplanması, verilerin belirli bir sisteme göre düzenlenmesi, materyallerin yazıya geçirilmesi, hazırlanan nihai ürünü yani mu‘cem, kâmûs veya sözlüğü yayınlamak ile ilgilenir. Leksikografi çalışmalarının, insanın yaratılışı kadar eski olduğunu söylemek mümkündür. İlk yazılı sözlük eserleri ise Arap/İslam coğrafyasında hicrî II. asrın ortalarından sonra başlamıştır. Lügat, mu ‘cem ya da kamus insan topluluklarının, bireylerin birtakım gereksinimlerini ifade ettikleri seslerin özel bir sıraya göre düzenlenmiş şekilde anlamlarını açıklayan, iştikâkı, yazılış ve telaffuz şekilleri ve kullanım yerlerini gösteren şevâhiti ile birlikte sunan çalışmalardır. Arap sözlük biliminde çeşitli alanlarda çeşitli sözlükler yazılmıştır. Sözlüğün alanına da işaret eden bu sözlük çeşitlerinden bazıları şöyle sıralanabilir; özel ve genel konulu, etimolojik veya morfolojik, semantik, ansiklopedik, resimli, diyalektolojik, terimsel, sistemsel (usûlsel) ve fehvâ (anlam) eksenli sözlükler, dil ve tercüme, eş, zıt ve anlamı çok kelime, atasözü ve deyim, belde isimleri ve özel isim sözlükleri, taklîb ve fonetik (ses), alfabetik, telaffuz, son ve ilk harfleriyle kendi aralarında alfabetik sıralı, konstrüktif (yapısal) ve monografik (tematik) ve aynı vezin ve kalıp sistemli sözlükler gibi. Arap sözlükçülüğünün alt yapısı oluşturulurken sözlük telifiyle uğraşan alimler çeşitli metotlar kullanmışlardır. Bu sistemlerden taklîb ve fonetik, özel ve normal alfabetik, kafiye ve telaffuza göre alfabetik sıralı sistemler gibi bazıları ekolleşme seviyesine kadar ulaşmışlardır. Bu sayılan sistemler nasıl ekolleşme seviyesine gelmişse bu sistemler üzerine yazılan sözlüklerden bazıları da ekolün temsilcisi durumuna gelmişlerdir. Mesela “Kitâbü’l-‘Ayn”, “Tehzîbü’l-Luga” ve “el-Bâriʿ fi’l-Luga” taklîb ve fonetik (ses) sıralı sistemin, “el-Cemhere” ve “Mu‘cemü Mekâyîsi’l-Luga” özel alfabetik sıralı sistemin, “Dîvânü’l-edeb”, “es-Sıhâh”, “Lisânü’l-Arab” ve “el-Ḳâmûsü’l-Muhît” kafiye sıralı sistemin, “Muhîtü’l-muhît”, “el-Müncid” ve “el-Mu‘cemü’l-vasît” normal alfabetik sıralı sistemin ve “el-Mücerred”, “et-Ta‘rîfât”, “el-Merci‘” ve “er-Râid” telaffuza göre alfabetik sıralı sistemin temsilcisi durumuna gelmişlerdir. Sözlük bilim, teorik boyutu ve uygulama alanı geniş yelpazeli bir konudur. Yine Arapça’nın bazı inceliklerini ortaya çıkarmada en önemli faktörlerden biri olan Arap sözlük bilimi de sözlük sistemleri, çeşitleri ve uygulama alanlarıyla çok kapsamlı bir alandır. Bu sebeple Arap sözlük bilimi materyallerine ulaşmakta ve ulaşılan materyallerin etkin ve verimli kullanılmasında problemler yaşanabilmektedir. Halef ya da selef her asırda yaşayan alimler gerek teolojik ilmin künhüne gerekse genel anlamda ilmin künhüne bu ilimle vakıf olabilmişlerdir. Çünkü Arap sözlük biliminde sarfî, nahvî, belâgî ve anlamsal bulgulara rastlamak mümkündür. Ancak insanın bu ilmi tamamen kavraması mümkün olmaz. Bu sorunsal üzerine yapılan bu çalışma ile akademik yapı içerisinde bir disiplin olan Arap sözlük biliminin gelişimine, sözlüksel faaliyetlerin ve işlevlerin belirlenmesine ve sözlüksel iletişimin artmasına katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Ayrıca bu çalışmanın sözlük kullanıcılarının Arapça sözlükleri etkili bir şekilde kullanabilmeleri için sözlüklerin yapılarını ve sistemlerini anlamaları ve yukarıdaki bulgulara daha çabuk ulaşmaları noktasında önemli bir çalışma olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada temel kural olarak tümdengelim yöntemi uygulanmıştır. Bu yöntem uygulanırken tarama ve örnekleme yöntemleri beraber kullanılmıştır. Konuyla ilgili materyalden etkin bir şekilde yararlanmak için önce konuyla ilgili literatür taraması yapılarak gerçek veriler toplandı. Sonra toplanan bu veriler örnekleme yöntemi ile analiz edildi.

Anahtar Kelimeler:

Dil bilim, Sözlük bilim, Arap sözlük bilimi, Lügat, Mu‘cem, Kamus.

Schooling Dictionary Systems of Arabic Dictionary Science

Lexicography, which deals with the practice and theory of dictionaries, is divided into two branches. The first is theoretical and dictionary research, which is called ilmü'l-mufredât or ilmü'l-elfâz or lexicology, whose field is vocabulary and idioms (phrasology). The second one is lexicography studies, whose field is practice or dictionary making and is called es-sınâatü'l-mu'cemiyye or lexicography. The phenomenon that meets the term lexicography in the West is dictionary making and writing, research and theorizing. In the philology of Arab/Islamic geography, lexicology (lexicology), which expresses the studies on the vocabulary of dictionaries, is mentioned with names such as "ilmü'l-luga, ilmü'l-mu'cemât ve mu'cemiyyât" and Lexicography, which studies dictionary writing and dictionary types, is expressed with the phenomenon of "Sinâatü'l-mu'cem". Lexicology is mainly concerned with the derivation of words, their construction (patterns), their denotation in terms of meaning and i'rab, their terminological aspects, their synonyms, or cognates (synonym) and their polysemy (polysemy). Lexicography, on the other hand, deals with the collection of information and real data, the organization of data according to a certain system, transcribing the material, and publishing the final product, i.e., the mu'cem, kâmûs, or dictionary. It is possible to say that lexicography studies are as old as the creation of man. The first written dictionary works began in the Arab/Islamic geography after the middle of the second century Hijri. Lexicon, mu'cem or Kâmûs are studies that explain the meanings of the sounds in which individuals express certain needs, arranged in a special order, together with their shawahit, showing their affiliation, spelling and pronunciation, and places of use. Various dictionaries have been written in various fields in Arabic lexicography. Some of these dictionaries, which also point to the field of the dictionary, can be listed as follows; dictionaries with special and general themes, etymological or morphological, semantic, encyclopedic, pictorial, dialectological, terminological, systematic (procedural) and fahvâ (meaning), language and translation, synonyms, antonyms and many meanings, proverbs and idioms, town names and such as special name dictionaries, taqlîb and phonetic (sound), alphabetical, pronunciation, alphabetical order among themselves with their last and first letters, constructive (structural) and monographic (thematic) and dictionaries with the same meter and pattern system. While creating the infrastructure of Arabic lexicography, scholars dealing with dictionary copyright have used various methods. Some of these systems, such as taqlîb and phonetic, special, and normal alphabetic, alphabetical order systems according to rhyme and pronunciation, have reached the level of schooling. Just as these systems have reached the level of schooling, some of the dictionaries written on these systems have become the representatives of the school. For example, "Kitâbü'l-'Ayn", "Tehzîbü'l-Luga", and "el-Bâriʿ fi'l-Luga" became the representatives of taqlîb and phonetic (sound) sequential system, "el-Cemhere" and "Mu'cemü Mekâyîsi'l -Luga" became the representatives of special alphabetical order system, "Dîvânü'l-edeb", "es-Sıhâh", "Lisânü'l-Arab", and "al-Ḳâmûsü'l-Muhît" became the representatives of rhyme ordered system, "Muhîtü'l-muhît" , “al-Münjid” and “al-Mu'jamu'l-wasît” became the representatives of in the normal alphabetical order system and “al-Mücerred”, “et-Ta'rîfât”, “al-Merci'” and “er-Râid” became the representatives of the alphabetical system according to pronunciation. Lexicography is a subject with a wide range of theoretical dimensions and application areas. Again, Arabic lexicography, which is one of the most important factors in revealing some of the subtleties of Arabic, is a very comprehensive field with its dictionary systems, varieties, and application areas. For this reason, there may be problems in accessing Arabic lexicography materials and in using these materials effectively and efficiently. Scholars living in every century, successor, or predecessor, were able to have knowledge of both the theological science and the general knowledge of science with this science. Because in Arabic lexicography, it is possible to come across consumable, nahvî, eloquent and semantic findings. However, it is not possible for a person to fully comprehend this knowledge. With this study on this problematic, it is aimed to contribute to the development of Arabic lexicography, which is a discipline within the academic structure, to determine lexical activities and functions, and to increase lexical communication. In addition, it is thought that this study is an important study for dictionary users to understand the structures and systems of dictionaries and to reach the above findings more quickly so that they can use Arabic dictionaries effectively.

Keywords:

Linguistics, Lexicography, Arabic lexicology, Lexicon, Mu, Kamus.,

PDF

___

Acar, Ömer. Arap Dilinde Ta’rîb Olgusu Açısından Garîbu’l-Kur’an. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007. https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstream/11452/15606/1/210136.pdf
Ahmed, Abdü’s-Semî‘ Muhammed. el-Meâcimü’l-Arabiyye. 1 Cilt. b.y.: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1. Basım, 1969.
Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1. Basım, 1998.
Attâr, Ahmed Abdulgafûr. Mukaddimetu’s-sıhâh. 1 Cilt. Beyrut: Dârul’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 3. Basım, 1984.
Bakırcı, Selami. IV. Abbasi Asrında Dil Çalışmaları (Lügat-Nahiv-Sarf). Er-zurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=jkv4mSdvkkBMAvU6E_zNkQ&no=jkv4mSdvkkBMAvU6E_zNkQ
Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cabbâr Dâvûd el-Bağdâdî el-. Futûhu’l-buldân. çev. Mustafa Fayda. 1 Cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Ba-kanlığı Yayınları, 1. Basım, 1987.
Bermekî, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî el-. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâʿ ev esbetehü’l-ʿayân’. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru sâdır, 1. Basım, 1398.
Boz, Erdoğan. “Leksikografi Teriminin Tanımı ve Türkçe Karşılığı Üze-rine” 4/1/10 (Yaz 2015). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/714370
Cemal, Hasan İzzettin. Mahtûtatü’l-cümeli mu‘cemü tefsiri lügaviyyin li ke-limâti’l-Kur’an. 5 Cilt. Riyad: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-âmme li’l-Küttâb, 2003.
Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Fârâbî. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Muhammed Tâmir. Kahire: Dâru’l-Hadî, 1. Basım, 1430.
Civelek, Yakup. Arap Dilbilimine Giriş. Van: y.y., 2004. Cum’a, İbrahim. Kıssatü’l-kitâbeti’l-Arabiyye. Mısır: Dâru’l-maarif, 1947.
Çetin, Nihad M. “Arap”. TDV İslam Ansiklopedisi. 3/297-298. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Demirayak, Kenan. Abbasi Edebiyatı Tarihi. 1 Cilt. Erzurum: Şafak Yayı-nevi, 1. Basım, 1998.
Dervîş, Abdullah. el-Meâcimü’l-Arabiyyetü maa i‘tinâin hâssın bimu‘cemi’l-ayni li’l-Halîl ibn Ahmed. 1 Cilt. Kahire: Mektebetü’ş-şebâb, 2021.
Durmuş, İsmail. “Sözlük”. TDV İslam Ansiklopedisi. 37/398-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Ebû Sikkîn, Abdulhamid Muhammed. el-Me‘âcimu’l-‘Arabiyyetü medâri-suhâ ve menâhicuhâ. 1 Cilt. Kâhire: y.y., 2. Basım, 1981.
Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el-. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî tabakâti’l-üdebâ. thk. İbrâhim es-Sâmerrâî. Ürdün-Zerkâ: Mektebetü’l-menâr, 3. Basım, 1405.
Fârâbî, Ebû İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm. Dîvânü’l-edeb. thk. Ahmed Muh-târ Ömer. Kahire: Müessesetü Dâri’ş-Şuabi li’s-Sahafeti ve’t-Tabâati ve’n-Neşr, 1394.
Fârâbî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî el-. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdu’l-Gafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 1987 1407.
Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muham-med el-. el-Kamusü’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Arksûsî vd. Beyrut: Müessesetü’r-risale li’t-tabâti ve’n-neşri ve’t-tevzî, 2005 1426.
Güler, İsmail (ed.). İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. 1 Cilt. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2015.
Hâbit, Fevzi Yûsuf. el-Me‘âcimu’l-‘Arabiyye mevdu‘âtin ve elfâzan. b.y.: el-Velâ li’t-tab’ı ve’t-tevzî‘, 1. Basım, 1992.
Hartmann, R. R. K. - James, Gregory. Dıctıonary of Lexicography. Londra: Routledge, 2. Basım, 2002.
Iş, Yusuf. “Evveliyyetü tedvîni’l-meâcim”. Mecelletü mecmai’l-ilmiyyi’l-Arabiyyi 16/9 (Ekim 1941), 422-428.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman el-Mevsılî. el-Hasâis. 3 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitab, 4. Basım, ts.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. Sırru sınâʿati’l-iʿrâb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2000.
İbn Haldûn, el-Allame Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mu-kaddimetü İbn Haldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Derviş. Dı-maşk: Dâru’l-Belhî, 1. Basım, 1425.
İbn Hasenûn, Abdullah b. Hüseyin - Sâmirî, Ebû Ahmed es-. el-Lügât fi’l-Kur’an. thk. Salahattin el-Müncit. Kahire: Matbaatü’r-risale, 1. Basım, 1365.
İbn Manzûr el-Ensârî er-Rüveyfiî el-İfrîkî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
İbn Sâbit b. Zûtâ b. Mâh, el-İmâmü’l-Âzam Ebû Hanîfe Nu‘mân. el-Maksûd. 1 Cilt. İstanbul: Demir Kitabevi, ts.
İbn Sâbit b. Zûtâ b. Mâh, el-İmâmü’l-Âzam Ebû Hanîfe Nu‘mân. el-Matlûb şerhu’l-maksûd fi’t-tasrîf. thk. Ahmed Saad Ali. Kahire: Şir-ketü mektebetü ve matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve evlâdühü, 1359.
İbn Sîde, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʿzam. thk. Abdulhamit el-Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421. İkbâl, Ahmed eş-Şerkâvî. Mu‘cemü’l-Meâcim. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1993.
İmer, Kâmile - vd. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Ya-yınevi, 1. Basım, 2011.
Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
Kâsımî, Ali. İlmü’l-lugati ve Sınâatül-mu‘cem. 1 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-melik suûd, 2. Basım, 1991.
Kâşgârî, Mahmûd b. el-Hüseyin b. Muhammed el-. Dîvânü lügâti’-Türk. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hilâfeti’l-ilmiyye, 1. Basım, 1915.
Kaynak, Mehmet. “ANA ÇİZGİLERİYLE SÖZLÜK BİLİMİ VE TÜRK SÖZLÜKÇÜLÜĞÜ”. Kafdağı 6/1 (30 Haziran 2021), 79-101. https://doi.org/10.51469/kafdagi.755708
Kınnevcî, Ebu’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Han Hasan b. Ali İbn Lüt-fullah el-Hüseynî el-Buhârî. el-Bülğa ila usûli’l-luğa. thk. Sahâd Hamdân Ahmed es-Sâmarrâî. Tikrit: Risâletü Câmiiyye-Câmiatü Tikrit, ts.
Koçak, Abit Yaşar. Handbook of Arabic Dictionaries. 1 Cilt. Berlin: Verlag Hans Schiler, 1. Basım, 2002.
Leşheb, Hayat. el-Mu‘cemü’l-Arabiyyü’l-hadîsü beyne’t-taklîdi ve’t-tecdîdi el-mu‘cemü’l-vasîtü nemûzecen. Cezâyir: Ferhât Abbâs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011. http://mohamedrabeea.net/library/pdf/435faad2-c52d-495b-94e9-ddeb3402cb78.pdf
Mehmed, Takıyyüddin (Birgivî Mehmed Efendi). İm’ânü’l-enzâr ale’l-maksûd. Bosna: Matbaatü’l-Hâcc Muharrem Efendi, 1876.
Nassâr, Hüseyin. el-Mu‘cemu’l-‘Arabî neş’etühü ve tetavvüruhü. 2 Cilt. Kahire: Dâru Mısır li’t-tabâa, 4. Basım, 1988.
Ömer, Ahmed Muhtâr. el-Bahsü’l-lügavî ‘inde’l-‘Arab ma‘a dirâseti li-kadiyyeti’t-te’sîr ve’t-te’essür. 1 Cilt. Kahire: ‘Alemu’l-Kütüb, 6. Ba-sım, 1988.
Reşit, Şaban - Leyla, Zeğad. el-Meâcimü’l-Arabiyyetü’l-kadîme. Cezayir: Bouira Üniversitesi, Arap Dilleri ve Edebiyatı Fakültesi, Lisans Tezi, 2013. http://dspace.univ-boui-ra.dz:8080/jspui/bitstream/123456789/806/1/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AC%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%AF%D9%8A%D9%85%D8%A9.pdf
Sakkâl, Dîzîrih. Neş’etü’l-meâcimi’l-Arabiyyeti ve tetavvüruhâ. 1 Cilt. Bey-rut: Dâru’s-sadâkati’l-Arabiyyeti li’t-tabâati ve’n-neşri ve’t-tevzî‘, 1. Basım, 1995.
Sâmârâî, İbrahim es-. Suâlâtu Nâfi b. el-Ezrak ilâ Abdillâh b. Abbâs. 1 Cilt. Bağdat: Matbaatü’l-meârif, 1968.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luğa. thk. Fuat Ali Man-sur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418.
Temiz, İsmail. “İbn Cinnî’de Savt, Harf, Hareke ve Hurûfu’l-Mu‘cem Kavramları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (15 Aralık 2020), 325-347. https://doi.org/10.17120/omuifd.811264
Ünlüer, Ceyhun. İbn Sîde ve el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-a‘zam Adlı Sözlüğü. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Te-zi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=In7wOZWRsfF13V_shPjmBA&no=n8ai1HOXPM-uFYVKIC0BVg
Yakûb, Emîl Bedî‘. el-Ma’âcimu’l-luğaviyyetu’l-Arabiyye Bedâetuhâ ve Ta-tavvuruhâ. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi’l-melâyîn, 2. Basım, 1985.
Yavuz, Galip. “SÖZLÜKBİLİM VE ARAPÇA SÖZLÜK ÇALIŞMALA-RINA TARİHSEL BİR YAKLAŞIM”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahi-yat Fakültesi Dergisi 6/1 (15 Haziran 2002), 113-122.