Antikçağdan Osmanlı'ya bir Antidotun Hikayesi: Mithridaticum ve Mesir

Bir takım bitkilerin ve hayvanların ölümcül/yararlı etkileri ilkçağlardan itibaren bilinmekteydi ve bu bilgi tarihsel süreçte egemen sınıflar arasında iktidar savaşlarının bir aracı halini aldı. Kuşkusuz bu alanda akla ilk gelen isimlerden biri, tıp tarihiyle ilgili antik kaynaklarda sıklıkla karşımıza çıkan Mithradates Hanedanlığı'nın en ünlü kralı VI. Mithradates ve onun zehirlenmelere karşı geliştirdiği "mithridaticum" olarak adlandırılan ünlü panzehirdir. Karadeniz Krallığı'nın kalelerini ele geçiren Romalıların, Mithradates'in kütüphanesinin bir kısmını Roma'ya götürmeleri ve eserleri Latince'ye çevirmeleri sonucunda 54 drog'tan oluşan ünlü panzehir tanınmaya başlanmıştır. Nitekim klasik Osmanlı tıbbının temel kaynaklarının büyük kısmı Ibn-i Sina ve diğer İslam hekimlerinin eserlerine dayanması nedeniyle mithridaticum'unun, Osmanlı tıp kitaplarında da yer aldığı görülmektedir.Tıp tarihçilerinin bir kısmı zamanla kelimenin değişim geçirmesi ile "mesir" sözcüğüne dönüştüğü ileri sürmektedirler. Osmanlı halk kültüründe ise mesir geleneği daha çok Merkez Efendi etrafında şekillendirilmiştir. Buna göre Kanuni Sultan Süleyman'ın Manisa'daki şehzadeliği döneminde annesi Hafıze Sultan'ın hastalanması üzerine darüşşifada hekim olan Merkez Efendi, hazırladığı mesir macunu ile valide sultanı sağlığına kavuşturur. Böylelikle 41 çeşit drog'dan oluşan mesir macunun her yıl nevruzda dağıtılması suretiyle tüm halkın faydalanması amaçlanmıştı. Günümüzde de devam ettirilen mesir şenlikleri, her yıl Mart ayında tam bir festival havasında kutlanmakta ve popülerliğini geçen beş asra rağmen halen devam ettirmektedir.

Mithridaticum and Mesir: The Story of an Antidote from Antiquity into

The deadly and or beneficial effects of certain plants and animals were known from early times and in history possession of this knowledge was an element in the power struggles between ruling classes. King Mithradates VI Eupator of the Mithradatic Dynasty and his famous 'antidote' Mithridaticum against poisoning are frequently encountered and amongst the first to be mentioned in sources concerning medical history. After the occupation of the Mithradatic fortresses by the Romans, some books from Mithradates' library were brought to Rome and translated into Latin. This enabled this antidote of 54 ingredients to become widely known. Because one of the primary sources of classical Ottoman medicine was based upon the studies of Ibn-i Sina, known in the West as Avicenna, and of other Muslim physicians, we find mithridaticum also mentioned in Ottoman medical books. Some medical historians claim that mithridaticum gradually evolved into "mesir". In Ottoman folklore the mesir tradition was mostly associated with the personality of Merkez Efendi. When Hafize Sultan, Süleyman the Magnificent's mother, fell ill during the time when he was a prince in Manisa, Merkez Efendi, a physician in the hospital, healed her with the mesir paste he had prepared. And then there was the tradition of distributing mesir paste composed of 41 ingredients to people at the annual Newroz celebrations so that everybody could benefit from it. Mesir festivals are still organized today and are celebrated every March, remaining popular over the course of more than five centuries.

PDF

___

Akçiçek, E. (1982). "Manisa'da Attarlık". I. Mesir Konferansları 20-30 Nisan 1982, 15-19. Manisa: Manisa Turizm Derneği Yayınları.
Alptekin, A. B. (2011). Halk Bilimi Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Arslan, M. (2004). "Halk Kültürünün Değişim Boyutu ve Mesir Şenlikleri". Halk kültüründe Değişim Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 17-18-19 Aralık 2004, 49-56. Kocaeli: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kocaeli Üniversitesi.
Arslan, M. (2007). Roma'nın Büyük Düşmanı Mithradates VI Eupator. İstanbul: Odin Yayınları.
Aydın, E. (2006). Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Kitapevi.
Aydın Vilayeti Salnamesi. İstanbul 1304.
Bayat, A. H. (1998). "Mithridates'ten Mesir'e". Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, Cilt IV, 67-78. İstanbul.
Bayat, A. H. (1993). "Mesir Macunu ve Alternatif Tıp". 453. Mesir Şenlikleri, Panel Konuşmaları, 11-15.
28 Nisan 1993. Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.
Bayat, A. H. (1981). Manisa Mesir Bayramı ve Darüşşifası. Manisa: Manisa Turizm Derneği Yayınları.
Baytop, T. (1963). Mücerreb-name. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Tıp Fakültesi Yayınları.
Baytop, T. (1999). Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi. İstanbul: Nobel Tıp Kitapları.
Cunbur, M. (1986). "İbni Sina'nın Kültürümüzdeki Yeri". İbni Sina 980-1037, 55-63. İbni sina Haftası Kutlamaları, Ankara.
Dalby, A. (2004). Tehlikeli Tatlar Tarih Boyunca Baharat. İstanbul: Kitap Yayınevi.
Demirci, M. (2003). "Merkez Efendi'nin Yetiştiği Kültür Çevresi". Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl: 32, I, 75-80. Ocak. İstanbul.
Doğan, Ş. (2012) XV.-XVIII. Yüzyıllar Arasında Anadolu Sahasında Türkçe Yazılmış Tıp ve Eczacılık Sözlükleri. IV. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyum Bildirileri, Cilt II, 103-114. Muğla Üniversitesi, Ankara.
Emecen, F. (2006). Tarihin İçinde Manisa. Manisa: Manisa Belediyesi Kültür Yayınları.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2002). Cilt I. Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman & Yücel Dağlı. Yapı Kredi Yayınları.
Eyüpoğlu, İ. Z. (2007). Anadolu Halk İlaçları. İstanbul: Derin Yayınları.
Gelibolu'lu Mustafa Ali. (1978). Yay. Haz. Orhan Şaik Gökyay. Mevaidü'n-Nefais fi Kavaidi'l-Mecalis, Tercüman 1001 Temel Eser. Cilt. II. İstanbul.
Güven, A. (2010). Mesir Macunun Antioksidan Aktivitesinin ve Reolojik Özelliklerinin Belirlenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Hıdıl, Y. (1994). "Mesir Macunun Kimyasal Bileşimi". 454. Mesir Konferansları 20-24 Nisan 1994, 32- 40. Manisa: Manisa Turizm Derneği Yayınları.
İbni Sina. (1986). El-Kanun Fi't-Tıbb (Beşinci Kitap). Çev. Esin Kahya. Atatürk Kültür Merkezi, Ankara.
Mat, A. (1993). "Osmanlı Döneminde İstanbul'da Zehirler ve Zehirlenmeler". III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, 313-318. İstanbul: TTK Yayınları.
Mayor, A. (2010). The Poison King. Princeton. Princeton University.
Merkez Efendi Sempozyumu, 1988. Türk Ocağı Denizli Şubesi Yayınları, 27-28 Haziran 1988, Denizli.
Nergiz, C. (1994). "Gıda Olarak Mesir Macunu". 454. Mesir Konferansları 20-24 Nisan, 30-31. Manisa: Turizm Derneği Yayayinlarc.
Pehlivan, G. (2011). "M. Nuri Yörükoğlu'na Göre Manisa'da Tarikatlar ve Tekkeler". Sufi Araştırmaları, Cilt. II/4, 11-56. Manisa: Mevlana Düşüncesi Araştırmaları Derneği Yayınları.
Sabuncuoğlu, Ş. (1992). Cerrahiyyetü'l-Haniyye. Cilt I. Çev. İlter Uzel. Ankara: TTK Yayınları.
Sabuncuoğlu, Ş. (1999). Mücerreb-name. Çev. İlter Uzel-Kenan Süveren. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Sarı, N, Dinç, & Altıntaş, A. (1999). "1910-1928 Yılları Arasında Yayınlanan Eski Harfli Reklamlarda Türk Müstahzâratçılığı". II. Türk Tıp Tarihi Kongresi. Cilt II. 85-130. Ankara: TTK Yayınları.
Selaniki Mustafa Efendi (1999). Tarih-i Selaniki. Cilt I. Haz. Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Yayınları.
Terzioğlu, A. (1992). Helvahane Defteri ve Topkapı Sarayında Eczacılı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Terzioğlu, A. (1999). "Topkapı Sarayında Helvahane'de İlaçların İmaline Dair Bir Yazma Eser ve Buna Göre İki Mithridatikum Reçetesi". Uluslarası Üçüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 25-29 Eylül 1993, Cilt II, 365-375. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Tez, Z. (2010). İlaç ve Parfümün Sihirli Dünyası. İstanbul: Hayy kitap.
Totelin, L. M. V. (2004), "Mithradates; Antidote, A Pharmacological Ghost". Early Science and Medicine, 9/1, 1-19. Amsterdam.
Tuser, H. (1960). "Manisa'da Mesir Bayramı". Türk Folklor Araştırmaları, Cilt. VI, 128, 2097-2100. İstanbul.
Uluçay, Ç. (1943). "Manisa'nın En Eski İki Adeti (Namaz Gecesi ve Mesir)". Gediz, 6-7. Manisa: Halkevi Yayını.
Uzel, İ. (1986). "Kanun Eserinin Beşinci Cildi: Akrabadin". İbn-i Sina, Anma ve Tanıtma Toplantıları, 980-1037. Ankara: Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Ünver, S. (1983). "Tıp Tarihi Yıllığı". İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Cilt. II, 12-18. İstanbul.
Vahid,T. (1324). "Edviye, Tedavi ve Eczacılığın Tarihiyesi". Eczacı, Sayı. I. 3-4. 2-8. İstanbul.
Yörükoğlu, N. (1982). "Mesir Sözcüğünün Etimolojisi, Mesir'in Terkibi ve İhdas Sebepleri". Ankara Tıp Bülteni, Cilt IV. 171-188. Ankara, 1982.