Orta Doğu’da Ulus-Devlet, Çoğulcu Kimlik Yapısı ve Jeopolitik Çıkarlar

Orta Doğu’da özellikle Arap Baharı sonrasında yaşanan gelişmeler, ağırlıklı olarak din ya da mezhep savaşları gibi kavramlar bağlamında değerlendirilmiştir. Gelişmelerin Avrupa tarihinde yaklaşık dört yüz yıl önce yaşanmış Otuz Yıl Savaşları’na benzetilerek İslam dini içerisindeki bir iç hesaplaşma zemininde analiz edilmesi, sürecin özellikle ilk yıllarında ağırlıklı olarak tercih edilen bakış açısı olmuştur. Bu makalede Orta Doğu’daki devletlerin din merkezli bakış açısı yerine jeopolitik çıkarları gereği karar verdiği ve dış politikasını şekillendirirken din olgusuna araçsal olarak başvurduğu sonucuna varılmaktadır. Bu çerçevede bölgedeki ulus-devletlerin sürekliliği üzerinde durularak İran, Irak ve Lübnan gibi farklı ülkelerdeki dini grupların kendi içerisindeki ayrışmalara ve çoğulcu yapılarına odaklanılmıştır. İkinci olarak, Mısır ve Suriye gibi ülkelerde dini kimlik ile ön plana çıkan gruplar ile seküler denilebilecek yapılar arasındaki çıkar temelli iş birliği ve iktidar ilişkisi değerlendirilmiştir. Son olarak ise Arap Baharı sonrasında bölgesel politikada ön plana çıkan aktörler arasındaki rekabet, din savaşları ve mezhepsel ayrışmanın ötesine geçilerek sosyo-ekonomik unsurlar ve jeopolitik çıkarlar göz önünde bulundurularak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Orta Doğu, Arap Baharı, Mezhepçilik, Din, Jeopolitik

Nation-States, Pluralist Identities and Geopolitical Interests in the Middle East

In the period following the Arab Spring, developments in the Middle East have been mostly evaluated with reference to religious or sectarian wars. Developments have been resembled to the Thirty Years War, which took place some four hundred years ago in Europe, in terms of being an internal feud between different sects of Islam. Instead, this article will argue that Middle Eastern states take foreign policy decisions depending on their geopolitical interests and therefore religion is only used as a tool of foreign policy decisions in order to justify other state interests. For this purpose, the article will emphasize the continuity of nation-states and in that context, focus on the plurality of religious actors within different nation-states like Iran, Iraq and Lebanon. Secondly, the article will analyze the cooperation between different religious and secular groups depending on the competitive relationship of various regional actors in countries like Egypt and Syria. Lastly, the rivalry of various groups during the Arab Spring process will be discussed with reference to both socio-economic issues and geopolitical interests rather than only religious or sectarian wars.

Keywords:

Middle East, Arab Spring, Sectarianism, Religion, Geopolitics,

PDF

___

Abdi, Z. (2014). Arap Baharı Karşısında İran Dış Politikası. H. Çomak & C. Sancaktar (Ed.), Ortadoğu Analizi. Beta Yayınları, İstanbul, 193-216.
Achcar, G. (2004). Kaynayan Orta Doğu, İthaki Yayınları, İstanbul.
Akdoğan, İ. & Kalaycı, R. (2014). Suudi Arabistan’da İhyacı Hareketler Olarak Sahve ve Vehhabilik. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 1(1), 157-186.
Alagöz, B. (2019). İran ve Ortadoğu: Kuşatılmışlık Kıskacında Bölgesel Liderlik Arayışı. T. Oğuzlu & C. Çiçekçi (Ed.), Ortadoğu Politikaları. Nobel Yayıncılık, Ankara, 149-174.
Amin, S. & El Kenz, A. (2006). Avrupa ve Arap Dünyası. Versus Kitap, İstanbul.
Atlıoğlu, Y. (2015). Lübnan’da Din ve Siyaset: Dürzi Liderlik Örneği. Akademik Ortadoğu, 9(2), 1-25.
Bardaji, R. L. (2016). Religion, Power and Chaos in the Middle East. European View, 15, 87-95.
Başkan, B. Körfez’in İran Sorunu: Güvenlik İkileminde Çoklu İlişkiler. Akademik Ortadoğu, 14, 39-63.
Bayat, A. (2006). Ortadoğu’da Maduniyet: Toplumsal Hareketler ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul.
Bayat, A. (2016). Siyaset Olarak Hayat, Metis Yayınları, İstanbul.
Bekcan, U. (2014). Rusya’nın Orta Doğu’da İstikrar Arayışı. Y. Yıldırım & Y. Atlıoğlu (Ed.), Değişen Orta Doğu’da Değişmeyen Sorunlar. Dora Yayınları, Bursa, 169-198.
Bligh, A. (2014). Redefining the Post-Nation-State Emergence Phase in the Middle East in Light of the Arab Spring. Journal of the Middle East and Africa, 5(3), 201-219.
Boz, H. (2014). İran Dış Politikasının Genel Çerçevesi ve Dini Retoriği. Y. Yıldırım & Y. Atlıoğlu (Ed.), Değişen Orta Doğu’da Değişmeyen Sorunlar. Dora Yayınları, Bursa, 239-262.
Büyükkara, M. A. (2014). Ortadoğu’da Mezhepler ve İslami Hareketler. Z. T. Kor (Ed.), Ortadoğu Konuşmaları. Küre Yayınları, İstanbul, 465-494.
Demirtaş, E. (2014). Ortadoğu’da Devlet ve İktidar, Metis Yayınları, İstanbul.
Dirsehan, M. Ç. (2015). Ortadoğu’da Halk Hareketlerinin İşaret Ettiği Sosyoekonomik ve Sosyokültürel Sorunlar. Akademik Ortadoğu, 10(1), 111-130.
Dodge, T. (2020). Introduction: Between Vataniyya and Ta’ifia; Understanding the Relationship Between State-Based Nationalism and Sectarian Identity in the Middle East. Nations and Nationalism, 26, 85-90.
El Reşid, M. (2014). Suudilerin Dâhili İkilemleri ve Arap Ayaklanmalarına Verilen Bölgesel Yanıtlar. F. Gerges (Ed.), Yeni Ortadoğu. İyidüşün Yayınları, İstanbul, 401-432.
Erboğa, A. (2016). Bölgesel Dönüşüm Süreci ve Körfez Güvenliği. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 3(1), 9-38.
Erboğa, A. (2017). Suudi Arabistan’ın Suriye Stratejisi. H. B. Yalçın & B. Duran (Ed.), Suriye Stratejileri, Seta Yayınları, Ankara, 235-248.
Fox, J. (2001). Civilizational, Religious and National Explanations for Ethnic Rebellion in the Post-Cold War Middle East. Jewish Political Studies Review, 13(1/2), 177-204.
Finnbogason, D., Larsson, G. & Svensson, I. (2019). Is Shia-Sunni Violence on the Rise? Exploring New Data on Intra-Muslim Organised Violence 1989-2017. Civil Wars, 21(1), 25-53.
Gelvin, J. (2014). Arap İsyanlarını Anlamak. D. Çetinkaya (Ed.), Ortadoğu: Direniş, Devrim, Emperyalizm. İletişim Yayınları, İstanbul, 63-88.
Gengler, J. (2020). Sectarianism from the Top Down or Bottom Up? Explaining the MiddleEast’s Unlikely Desectarianization after the Arab Spring. The Review of Faith and International Affairs, 18(1), 109-113.
Gerges, F. (2014). Ortadoğu Uluslararası İlişkiler Çalışmaları: Tarih, Teori ve Metodoloji Üzerine Bir Haşiye. Z. T. Kor (Ed.), Ortadoğu Konuşmaları. Küre Yayınları, İstanbul, 25-58.
Gündoğan, Ü. (2016). İran ve Ortadoğu, Adres Yayınları, Ankara.
Haddad, F. (2017). ‘Sectarianism’ and Its Discontents in the Study of the Middle East. Middle East Journal, 71(3), 363-382.
Haddad, F. (2020). Sectarian Identity and National Identity in the Middle East. Nations and Nationalism, 26, 123-137.
Halliday, F. (2000). Nation and Religion in the Middle East, Saqi Books, London.
Haşemi, N. & Postel, D. (2017). Sectarianization: Mapping the New Politcs of the Middle East. The Review of Faith and International Affairs, 15(3), 1-13.
Hiltermann, J. (2007). A New Sectarian Threat in the Middle East? International Review of the Red Cross, 89(868), 795-808.
Huntington, S. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of the Modern World, Simon & Schuster, New York.
Hurd, E. S. (2015). Politics of Sectarianism: Rethinking Religion and Politics in the Middle East. Middle East Law and Governance, 7, 61-75.
Kelkitli, F. A. (2014). İdealizm ve Realizm Sarkacında Soğuk Savaş Sonrası İran Dış Politikası. H. Çomak & C. Sancaktar (Ed.), Ortadoğu Analizi. Beta Yayınları, İstanbul, 217-236.
Khoshrokhavar, F. (2014). Arap Devrimlerinde Şiddet: Paradigmatik Bir Örnek Olarak Mısır. D. Çetinkaya (Ed.), Ortadoğu: Direniş, Devrim, Emperyalizm. İletişim Yayınları, İstanbul, 147-198.
Kılınç, R. (2000). Soğuk Savaş Sonrasında Basra Körfezi’nde Güvenlik: Yapılanma, Algılamalar, Politikalar. Avrasya Dosyası, 6(1), 6-27.
Koldaş, U. (2014). Çok Sahipli Sahipsizlik: Arap Baharı ve Yeni Üçüncü Dünyacılığın Çıkmazlarında Filistin Meselesi. Akademik Ortadoğu, 9(1), 1-27.
Köprülü, N. (2011). Ürdün Haşimi Krallığı ve Siyasal Liberalleşme Süreçleri: 2010 Parlamento Seçimlerinin İçsel ve Bölgesel Dinamikler Açısından Bir Değerlendirmesi. Akademik Ortadoğu, 5(2), 43-60.
Lai, B. (2006). An Empirical Examination of Religion and Conflict in the Middle East, 1950-1992. Foreign Policy Analysis, 2, 21-36.
Lobmeyer, H. G. (2007). Suriye: Leviathan’ın Diyarı. F. İbrahim & H. Wedel (Ed.), Ortadoğu’da Sivil Toplumun Sorunları. İletişim Yayınları, İstanbul, 93-116.
Mansfield, P. (2012). Ortadoğu Tarihi, Say Yayınları, İstanbul.
Mellon, J. G. (2001). Islam and International Politics: Examining Huntington’s ‘Civilizational Clash’ Thesis. Totalitarian Movements and Political Religions, 2(1), 73-83.
Mercan, M. H. (2016). 1970’ten Günümüze Suriye Dış Politikasının Temel Parametreleri. M. A. Okur & N. Salık (Ed.), Suriye. Nobel Yayınevi, Ankara, 239-262.
Milton-Edwards, B. (2005). Politics and Religion. Y. Choueiri (Ed.), A Companion to the History of the Middle East. Blackwell, Oxford, 444-461.
Moazzam, A. A. (2017). Transcending Dualism in Samuel Huntington’s Clash of Civilizations Thesis: Some Critical Reflections. South Asian Survey, 21(1&2), 64-76.
Mostafa, N. (2014). Arap Devrimleri ve Uluslararası Sistem. Z. T. Kor (Ed.), Ortadoğu Konuşmaları. Küre Yayınları, İstanbul, 59-102.
Oktav, Ö. Z. (2019). Suriye Krizi Sürecinde Suudi Arabistan’ın Değişen Stratejileri ve Arap Dünyasında Değişen Dengeler. T. Oğuzlu & C. Çiçekçi (Ed.), Ortadoğu Politikaları. Nobel Yayıncılık, Ankara, 175-200.
Okyar, O. (2015). İran ve Arap Baharı: Çift Taraflı Aynadaki Asimetri mi? Uluslararası İlişkiler, 12(45), 61-82.
Özdemir, Ö. B. (2016). Suriye-İran İlişkileri. M. A. Okur & N. Salık (Ed.), Suriye. Nobel Yayınevi, Ankara, 341-360.
Özkan, F. (2016). Tarihsel Perspektiften 21. Yüzyıl Orta Doğusu’nu Anlamak. R. İzol & T. Öztürk (Ed.), 21. Yüzyılda Orta Doğu: Bölgesel Politikalar, Uluslararası Sorunlar, Küresel Aktörler. Seçkin Yayıncılık, Ankara, 15-46.
Rorbaek, L. L. (2019). Religion, Political Power and the ‘Sectarian Surge’: Middle Eastern Identity Politics in Comparative Perspective. Studies in Ethnicity and Nationalism, 19(1), 23-40.
Rosen, D. (2009). Religion, Identity and Mideast Peace. The Review of Faith and International Affairs, 7(2), 55-59.
Roy, O. (2013). Küreselleşen İslam, Metis Yayınları, İstanbul.
Roy, O. (1994). Siyasal İslam’ın İflası, Metis Yayınları, İstanbul.
Rubin, B. (2002). Jeopolitik ve Ortadoğu. Avrasya Dosyası, 8(4), 40-50.
Salihi, E. (2014). Irak Devletini 2003 Sonrası Yeniden Yapılandırma Süreci ve Çatışma. Y. Yıldırım & Y. Atlıoğlu (Ed.), Değişen Orta Doğu’da Değişmeyen Sorunlar. Dora Yayınları, Bursa, 95-136.
Salloukh, B. F. (2013). Arab Uprisings and the Geopolitics of the Middle East. International Spectator, 48(2), 32-46.
Sarı, İ. (2015). 1979 Devrimi Sonrası İran’ın Rejim Paradigması ve Dış Politika Yönelimleri. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 2(1), 95-135.
Senghaas, D. (1998). A Clash of Civilizations: An Idee Fixe? Journal of Peace Research, 35(1), 127-132.
Sinkaya, B. (2014). Arap Baharı Sürecinde İran’ın Ortadoğu Politikası. Z. T. Kor (Ed.), Ortadoğu Konuşmaları. Küre Yayınları, İstanbul, 549-576.
Süer, B. (2012). Suriye’de Değişim Çabaları: Bir Bağlam ve Süreç Analizi. Akademik Ortadoğu, 6(2), 1-20.
Şahin, M. (2011). Şii Jeopolitiği. T. Yılmaz & M. Şahin (Ed.), Ortadoğu Siyasetinde İran. Barış Kitap, Ankara, 177-196.
Şen, G. (2012). İran ve Arap Baharı. Ortadoğu Etütleri, 3(2), 95-118.
Taşkın, Y. (2014). İran: Yol Ayrımında Bir Devlet ve Toplum. D. Çetinkaya (Ed.), Ortadoğu: Direniş, Devrim, Emperyalizm. İletişim Yayınları, İstanbul, 219-268.
Turan, D. (2007). Ahmedinejad ve İran Dış Politikası. K. Dağcı & A. Sandıklı (Ed.), Satranç Tahtasında İran. Tasam Yayınları, İstanbul, 258-272.
Ülger, İ. K. (2014). Müslüman Kardeşler Teşkilatının İdeolojisi. H. Çomak & C. Sancaktar (Ed.), Ortadoğu Analizi. Beta Yayınları, İstanbul, 157-170.
Yavuz, H. (2016). Suriye-İsrail İlişkileri. M. A. Okur & N. Salık (Ed.), Suriye. Nobel Yayınevi, Ankara, 361-390.
Yaylacı, İ. (2014). Mısır’da Ihvan-ı Müslimin ve İslamcılık. Z. T. Kor (Ed.), Ortadoğu Konuşmaları. Küre Yayınları, İstanbul, 135-164.
Yiğit, D. (2014). Arap Baharında Katar Dış Politikası ve Suudi Arabistan Rekabeti. H. Çomak & C. Sancaktar (Ed.), Ortadoğu Analizi. Beta Yayınları, İstanbul, 171-192.
Yiğit, D. (2016). Suudi Arabistan’ın Suriye Politikası. H. Çomak, C. Sancaktar & Z. Yıldırım (Ed.), Suriye Krizi. Beta Basım, İstanbul, 491-498.
Zubaida, S. (1994). İslam, Halk ve Devlet, İletişim Yayınları, İstanbul.