İlhanlı Döneminde Tebriz ve Urmiye Çevresinde Doğu Hıristiyanlarının İlim ve Sanat Faaliyetleri

İlhanlı döneminde Tebriz ve Urmiye’nin etkileşim halinde olduğu Merağa, Sultaniye gibi şehirlerde Doğu Hıristiyanları (Nesturiler, Ermeniler, Süryaniler), nüfusun çoğunluğunu oluşturan Türk ve Müslüman halkla etkileşim içinde olmuştur. Bu durum bölgedeki ilmi faaliyetlere ve sanat anlayışına tesir etmiştir. Doğu Hristiyanları hem İncil ile ilgili ilimlerde ve İncil yazımında hem de dünyevi ilimlerde İlhanlı âlimlerinin düşünce dünyasından yararlanmışlardır. Özellikle Tebriz ve Urmiye’de inkişaf etmiş minyatür sanatının Ermenileri İncil tasvirleri ve bezemeleri konusunda etkilediğini söylemek mümkündür. Tebriz ve çevresindeki Ermeniler simyacılıkta da ilerlemişler, bu da kuyumculuk ve el sanatlarında Süryaniler gibi aktif olmalarını sağlamıştır. Ayrıca bölgedeki Süryani kiliseleri astronomi, tıp, tarih gibi ilimler üzerine çalışan Süryani âlimler için dini bir çatı görevi görmüştür. Doğu Hıristiyanlığının Süryaniler ve Ermenilerden sonra en önemli üçüncü kolu olan Nesturiler, Hz. İsa’ya bakış açıları bakımından diğer iki Hıristiyan topluluktan ayrılırlar. Etnik değil sadece mezhepsel bir kimlik olan Nesturilik, bilhassa Hülagu Han ve Abaka Han döneminde İlhanlılar tarafından korunmuştur. İlhanlı desteğinin etkisiyle Nesturiler tarih yazıcılığında ilerlemişlerdir. Tebriz ve çevresindeki Nesturiler büyük ölçüde Süryanilerden etkilenmişlerdir.

Anahtar Kelimeler:

Nesturi, Süryani, Ermeni, Tebriz, İlhanlı

Scientific and Artistic Activities of Eastern Christians around Tabriz and Urmia during Ilkhanid Period

During the Ilkhanid period, Eastern Christians (Nestorians, Armenians, Syriacs) interacted with the Turkish and Muslim people who made up the majority of the population in cities such as Maragha and Sultaniyeh, where Tabriz and Urmia were in interaction. This situation affected the scientific activities and understanding of art in the region. Eastern Christians benefited from the world of thought of Ilkhanid scholars both in the sciences related to the Bible, in the writing of the Bible and in worldly sciences. It is possible to say that the miniature art developed especially in Tabriz and Urmia influenced Armenians in terms of Bible depictions and decorations. The Armenians in Tabriz and its surroundings (around) advanced also in alchemy, which enabled them to be active in jewelry and handicrafts like the Syriacs. In addition, Syriac churches in the region served as a religious framework for Syriac scholars working on sciences such as astronomy, medicine and history. Nestorians, the third most important branch of Eastern Christianity after Syriacs and Armenians. Differ from the other two Christian communities about their view of Jesus. Nestorianism, which is not an ethnic but a sectarian identity, was preserved by the Ilkhanate especially during the reign(s) of Hulagu Khan and Abaka Khan. Nestorians progressed in historiography with the influence of Ilkhanid support. The Nestorians in Tabriz and its surroundings were greatly influenced by the Syriacs.

Keywords:

Nestorian, Syriac, Armanian, Tabriz, Ilkhanid/Ilkhanate,

PDF

___

AIGLE, D., “The Letters of Eljigidei, Hülegü and Abaqa: Mongol Overtures or Christian Ventriloquism”, Inner Asia, 2005 ,s. 143-162.
ALBAYRAK, K., “Keldaniler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yayınevi, İstanbul 2022, s. 207-210.
AL-JELOO, N., “Evidence in Stone and Wood: The Assyrian/Syriac History and Heritage of the Urmia Region in Iran, as Reconstructed from Epigraphic Evidence”, Parole de l’Orient 35, 2010 s. 1-24.
ALTAŞ, D., “13. Ve 14. Yüzyıllarda Merağa (İlmi Faaliyetler)”, Doktora Tezi, Malatya 2023.
ANONİM, Karoz Zgalsten e Mogutsn Yerkırpagutyun Hisusi Kristosi', Matenadaran Elyazma Enstitüsü, nr. 2238, 129b.
BUDGE, E. A. W., The History Of Rabban Sawma and Mar Yahb-Allaha.(12.12.2002).
DER-AVETISYAN, Tsutsak Hayeren Dzerragrats Nor Cuğayi Amenaprikiç Vankı, Mxitaryan, Viyana 1970.
GÖRDEGİR, E., Olcaytu Han ve Zamanı (1304-13016), İksad Yayınevi, Ankara 2021.
GREGORY ABU’L FARAC, Abu’l Farac Tarihi, C. 2, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1950.
HARUTYUNYAN, H., Hayeren Dzerragreri Hişadakarannerı, Matenadaran Maşdotsı Anvan Hin Dzerragrerı İnstitut, Yerevan 2019.
IGNATIUS APHRAM I, The Scattered Pearls The History of Syriac Literature And Science, (Çev. Matti Moosa), Gorgias Press, New Jersey 2003.
KOUYMJIAN, D., “Armenian Medieval Illumination”, The Art Of The Book, C. 3, 2011, s. 89-123.
MALİK, G. D., Süryanilerin Tarihi, (Çev. Vedii İlmen), Yaba Yayınevi, İstanbul 2012.
ONULLAHİ, S., XIII-XVII Əsrlərdə Təbriz Şəhəri: Sosial-İqtisadi Tarixi, Elm Nəşriyyatı, Bakı 1982.
ÖZGÜDENLİ, O. G., “Urmiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, TDV Yayınevi, İstanbul 2012, s. 179-180.
SİMONYAN, H., “The New Testament Peshitta”, Jerusalem 1000–1400: Every People Under Heaven, New York 2006, s. 34-35.
STOPKA, K., Armenia Christiana: Armenian Religious Identity and the Churches of Constantinople and Rome (4th–15th Century), Jagiellonian University Press, Krakow 2016.
TOGAN, Z. V., Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
TOROS YEV MESROP, Dzerragirkı (Elyazma), (Toros 9a-146a) ve Mesrop 146a-230b.