Kazak Türkçesinde “–Ğan” Eki ile Yapılan Sıfat-Fillerin Kullanım Alanları ve Bu Yapıların Türkiye Türkçesine Aktarımı

Kazak Türkçesinde sıfat-fiil, -ğan (-gen, -qan, -ken), -mas (-mes, -bas, -bes, -pas, -pes), -atIn (-etin, -ytın, -ytin), -ar (-er, -r) ve -uvşı, (-üvşi, -vşi, -vşı) ekleriyle meydana gelirken bu ekler içerisinde en yaygın kullanım alanına sahip olan ise ardına geldiği fiile geçmiş zaman manası katan “-ğan (-gen, -qan, -ken)” ekidir. Bu ek, Türkiye Türkçesine ekseriyetle “-An”, “-mIş” yahut “-DIk” şeklinde aktarılmaktadır. Fakat bu ekin Türkiye Türkesine aktarımında, yalın hâlde yahut diğer hâl ekleriyle kullanımını, edatlarla kullanımını veya yardımcı fiillere eklendiğinde kazandığı anlamları da ayrı ayrı tespit etmek önem arz eder. Bilhassa Qazaq Tilindegi Qurmalas Söylemder Sintaksisi, Köşpendiler, Abay Jolı ve Altın Orda gibi edebî eserlerin taranması neticesinde elde edilen örnek cümleler bizlere “-ğan” sıfat-fiil ekinin Türkiye Türkçesine farklı aktarım biçimlerinin de olduğunu göstermiştir. Mesela, geçmiş zaman ifade eden bu sıfat-fiil eki, yalın hâl ve “soŋ” edatıyla birlikte kullanımında Türkiye Türkçesine “–DIktAn sonra” veya “-IncA” şeklinde, yalın hâl ve “sayın” edatıyla birlikte kullanımında ise Türkiye Türkçesine “–DIkçA” zarf-fiiliyle veya “-DI ise” biçiminde aktarılabilmektedir. Taraması gerçekleştirilen edebî eserlerden alıntılanan örnek cümleler ile desteklenerek kaleme alınan bu makalede ekin çeşitli kullanım alanlarıyla Türkiye Türkçesine on farklı aktarım biçimi tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kazak Türkçesi, sıfat fiil, -gan eki, Türkiye Türkçesi, lehçeler arası aktarma.

Areas of Usage of Adjective-Verbs Made with “–Ğan” Supplement in Kazakh Turkish and the Transfer of These Structures into Turkey Turkish

In Kazakh Turkish -ğan (-gen, -qan, -ken), -mas (-mes, -bas, -bes, -pas, -pes), -atIn (-etin, -ytin, -ytin), -ar (-er, -r) and -uvşı, (-üvşi, -vşi, -vşı) form adjective verb suffixes, the most common one among these suffixes is “-ğan (-gen, -qan, -ken)”. This suffix is usually translated into Turkish as “-An” “-mIş” or “-DIk”. However, it is important to determine separately the use of this suffix in its simple form, with other case suffixes, its use with prepositions, or the meanings it acquires when added to auxiliary verbs. In particular, the sample sentences obtained as a result of the scanning of literary works such as Qazaq Tilindegi Qurmalas Söylemder Sintaksisi, Köşpendiler, Abay Jolı and Altın Orda have shown us that the adjective verb suffix “-ğan” has different forms of transfer to Turkey Turkish. For example, this adjective verb suffix, which expresses the past tense, is used in Turkey Turkish as “–DIktAn sonra” or “-IncA” when used with the nominative case and preposition “soŋ”, and “-DIkçA” when used with the nominative case and the preposition “sayın”. It can be transferred with the adverb-verb or in the form of "-DI ise". In this article, which was supported by sample sentences quoted from the literary works that were scanned, ten different forms of transfer to Turkey Turkish with various usage areas of the suffix were determined.

Keywords:

Kazakh Turkish, adjective verb, -gan suffix, Turkey Turkish, interdialect transfer.,

PDF

___

Avezov, M. (2008). Abay Jolı. Almatı.
Balaqayev, M. & Sayrambayev, T. (2003). Qazirgi Qazaq tili: söz tirkesi men jay söylem sintaksisi. Sanat Baspası.
Biray, N., Ayan, E., & Ercilasun, G. K. (2018). Çağdaş Kazak Türkçesi ses – şekil – cümle bilgisi – metinler. Bilge Kültür Sanat.
Buran, A., & Alkaya, E. (2004). Çağdaş Türk lehçeleri. Akçağ Yayınları.
Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
Esenberlin , İ. (2008). Köşpendiler. Almatı.
İsqaqov, A., (1991), Qazirgi Qazaq tili –morfologiya, “ana tili”. Almatı.
Janpeyisov, E. (Red.) (2002). Qazaq Grammatikası. Astana.
Kekilbayev, A. (2003). Dala balladaları (Bozkır hikâyeleri). Jedel Basuw Baspahanası.
Koç, K., & Doğan, V. (2004). Kazak türkçesi grameri. Gazi Kitabevi.
Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tamir, F. (2012). Kazak Türkçesi. Ercilasun, A. (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (2. Baskı, s. 431-480). Akçağ Yayınları.
Tanç, M. (2006). Kazak Türkçesinde sıfat-fiil ekleri: (şekil, anlam, işlev ve Türkiye Türkçesindeki karşılıkları). Türkoloji Araştırmaları.
Tölevbay, K. (1995). Qazaq tilindegi qurmalas söylemder sintaksisi. Sanat.
Yavuz, E. (2021). Kazak Türkçesinde sıfat-fiillerin zaman değerleri üzerine. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5 (2), 951-969.
Yavuz, E. (2010). Said Ahmad’ın “Ufq” romanı esasında Özbek Türkçesinde -GAn ekiyle yapılan zarf-fiiller. Turkish Studies, 5/ 3, 1970-2001.