Klasik Osmanlı Türkçesi Döneminde Sözlü İcranın Yazıya Etkisi: "Şükür-Nâme"

Söz sürekli değişen, dinamik bir varlıktır. Dolayısıyla yazı dili de söze bağlı olarak sürekli değişim geçirir. Türkiye Türkçesi yazı dili hâline gelmeye başladığından itibaren günümüze kadar sürekli bir değişim yaşamıştır. Resmî dilin ortaya konması ve buna dayalı eğitim dilinin yerleşmesiyle imlanın standart hâle gelmesi ancak mümkün olmuş; iletişimin kolaylaşması, okullaşma oranının artması da bu standartlaşmaya imkân tanımıştır. Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde, 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar, derviş âşıkların sözlü icrasını yazıya döktüğü görülmektedir. Bu yazılar sözlü icranın takip edilebileceği şekilde olmuştur. Yani âşık, aynı dönemdeki başka yazar ve şairler gibi, konuştuğu şekilde de yazabilmiştir. Bu çalışmada tarih kaydı düşülmüş en eskisi 1656 en yenisi 1810 yılına ait; Tekke Edebiyatı dâhilinde, manzum Şükür-name nüshalarının, tenkitli okunmuş dördü üzerinden, dönemin ağız özelliklerinin yazı diline yansıması tespit edilmiştir. Şimdiye kadar on nüshasını tespit edebildiğimiz, tamamı harekeli olan Şükür-name’nin uzun süre hem sözlü icra edildiği hem de yazıya döküldüğü anlaşılmaktadır. Hece ölçüsüyle ve koşma tipi nazım biçimiyle kâğıda dökülmüş eserin tam olan bazı nüshalarında sözlü icrasını da yapan âşığın mahlası mevcuttur. Nüshalar arasında ceger~ciger, get-~git-, yeren-~yerin- gibi örneklere rastladığımız gibi dudak uyumunu da takip edebiliyoruz. 17. yüzyıl ortasında daġ yazarken 18. yüzyılın sonunda ṭaġ yazabildiğini görüyoruz. Bunlara benzer örneklerden anlaşılıyor ki derviş âşıklar sözlü dille yazı dili arasında kalmışlardır.

Anahtar Kelimeler:

manzum Şükür-name, Osmanlı Türkçesi, yazı dili, standart dil, sözlü icra.

The Effect Of Oral Performance On Writing In The Classic Ottoman Turkish Period: Shukur-Names

The speech is a constantly changing, dynamic entity. Therefore, the written language also constantly changes depending on the speech. Turkish of Turkey has undergone a constant change since the first time it began to become a written language. It was only with the introduction of the official language and the establishment of the instruction of language based on it that orthography became standardized, and the facilitation of communication and the increase in the rate of schooling added to this standardization. In the Classical Ottoman Turkish period, it is seen that dervish minstrels put their oral performance into writing from the 16th century to the 20th century. These writings were such that the oral performance could be followed on the basis of them. In other words, the minstrels could write as well as they spoke. In this study, an effort was made to determine the reflections of the dialectal characteristics of the period on written language via four of the critically read copies of the verse Shukur-names belonging to the Tekke (Lodge) Literature, with the oldest one bearing the date 1656 and the most recent one dated 1810. It is understood that Shukur-names, of which we have been able to identify ten copies so far all with vowel points, were both performed orally and put into written form for a long time. In some full versions of the work, which was written in syllabic meter and koshma type verse, the pseudonym of the minstrel, who also did the oral performance, was also included. We find examples such as ceger~ciger, get-~git-, yeren-~yerin- in the copies while we can also observe the lip harmony. We see the form daġ in the middle of the 17th century, whereas it was written ṭaġ at the end of the 18th century. It is understood from examples similar to these that dervish minstrels were split between oral and written language.

Keywords:

verse Shukur-name, Ottoman Turkish, written language, standard language, oral performance,

PDF

___

Akyıldız, A. (1995). Tanzimat döneminde belgelerin şekil, dil ve muhteva yönünden geçirdiği bazı değişiklikler (1839-1856), Osmanlı Araştırmaları, XV, 221-237. Enderun Kitabevi
Alster, B. (1985). Sumerian love songs. Revue d’Assyriologie et d’Archéologie Orientale, 79/2, 127-159.
Avşin Güneş, G. (2015). Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1/2, 1-30.
Aydın, N. (2019). Konya âşıklık geleneğinde (XVIII-XIX. yy.) Âşık Şem’î ve şiir dünyası (inceleme-tenkitli metin). Kömen Yayınları.
Bilgin, A. A. (2011). Tekke edebiyatı. TDV İslam Ansiklopedisi, 40, 381-384, İSAM Yayınları.
Ceylan, Ö. (2004). Tasavvufî edebiyat (Osmanlı sahası). Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, 4, 159-196, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Çelebioğlu, Â. (1998). Türk edebiyatında manzum dinî eserler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları (s. 349-365), MEB Yayınları.
Develi, H. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine göre 17. yüzyıl Osmanlı Türkçesinde ses benzeşmeleri ve uyumlar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Develi, H. (2011). XVIII. Yüzyıl İstanbul hayatına dair Risâle-i Garîbe. Kitabevi Yayınları.
Develi, H. (2002). Eski Türkiye Türkçesi ağızlarının sınıflandırılmasında morfolojik esaslar. Türkbilig, 4, 117-124.
Develi, H. (2008). Eski Türkiye Türkçesi ağızlarının sınıflandırılması. Turkish Studies, 3/3, 212-230. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.339.
Duman, M. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine göre 17. yüzyılda ses değişmeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Durgun, Ö. (2022). Bir imla meselesi mi yoksa i>e değişimi mi? Osmanlı Türkçesi metinlerinde kapalı /ė/ sesi üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 468-483. DOI: 10.29000/rumelide.1221885.
Ekici, H. & Güneş, İ. (2023). Feyzî-i Üsküdârî Arapça-Türkçe Manzum Sözlük (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Sonçağ Yayınları.
Erdem, M. D. (2006a). Kırşehir ve Konya ağızlarının eski Anadolu Türkçesi yazı dilinin oluşumuna etkisi. Karadeniz Araştırmaları, 8, 56-65.
Erdem, M. D. (2006b). Ağızlardan etkilenme derecelerine göre Osmanlı ve eski Anadolu Türkçesi metinleri ve bu metinlerin diline kaynaklık eden ağızlar. İlmî Araştırmalar, 22, 83-110.
Göz, İ. (2020). Yazılı Türkçenin kelime sıklığı sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Günaydın, A. (2020). Harekeli bir Mi’râciyenin dîbâcesi ve Osmanlı Türkçesinin imlası ve telaffuzu hakkında düşündürdükleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 49, 161-183. https://doi.org/10.24155/tdk.2020.133.
Gülsevin , G. (2008). Eski Anadolu Türkçesi ağızları üzerine. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 20-25 Ekim 2008, Ankara.
Parlatır, İ. (2017). Açıklamalı İslâmî terimler sözlüğü. Akçağ Yayınları.
Karahan, L. (2007). Eski Anadolu Türkçesinin kuruluşunda yazı dili – ağız ilişkisi", IV. uluslararası Türk dili kurultayı bildirileri 2000, (s. 929-938), Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kartallıoğlu, Y. (2011). Klâsik Osmanlı Türkçesinde eklerin ses düzeni, 16., 17. ve 18. yüzyıllar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kartallıoğlu, Y. (2016). Osmanlı Türkçesinde ara biçim -I: Arapça ve Farsça ökelimeler. Dil Araştırmaları, 18, 103-124.
Kartallıoğlu, Y. (2023). Alıntıların Türkçeleşme süreçleri bilgisine eleştirel bir bakış. Doğumunun 80. Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, (s. 701-720). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Küçük, C. (2012). Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”. Tanzimat -Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu-, 541-548, Ed. Halil İnalcık – Mehmet Seyitdanlıoğlu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Oğuz, Ö. (2003). Batı Oğuz sahası âşık edebiyatı. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, 3., 507-601, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Ong, W. J. (2013). Sözlü ve yazılı kültür – sözün teknolojileşmesi-. Çev.: Sema Postacıoğlu Banon, Metis Yayınları.
Ölker, G. (2011). Yazılı Türkçenin kelime sıklığı sözlüğü, 1945-1950 arası. Kömen Yayınları.
Ölker, G. (2021). Türkçe-Rumca manzum sözlükler dizisi-I: Tuhfetü’l-Uşşāk. Prof. Dr. Orhan Yavuz Armağanı, 191-201. Palet Yayınları.
Ölker, G. (2022). Türkçe-Rumca manzum sözlükler dizisi II: Tuhfe-i Rumî. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 54, 217-233. https://doi.org/10.21563/sutad.1130127
Ölker, P. (2013). Cerîde-i Havâdis ve Hakâyıku’l-Vekâyî gazetelerinde Türk dili ile ilgili iki yazı. Turkish Studies, 8/9, 2021-2033. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.5131
Ölker, G. (2023). Türkçe-Rumca manzum sözlükler dizisi III: Manzume-i Vehbî. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 20-47. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1273136
Ölker, P. (2015). Manzum sözlük geleneği ve Arapça-Türkçe manzum sözlük Mahmûdiyye. Palet Yayınları.
Ölker, P. (2016). Tanzimat basınının dili. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ölker, P. (2018). Bir dil içi aktarım örneği, Nazmizade Murtaza’nın Kâbusname tercümesi. Palet Yayınları.
Öztekten, Ö. (2018). Eski Anadolu Türkçesi yazı dili midir? Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11/24, 260-266. http://dx.doi.org/10.12981/motif.431.
Sadoğlu, H. (2003). Türkiye’de ulusçuluk ve dil politikaları. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Üçüncü, K. (2004). İrşâd ve tebliğe bağlı icra: Türk sözlü kültür geleneği bağlamında Türk tekke edebiyatı. TÜBAR, XVI, 127-141.
Yavuz, O. & Gülmez, M. (2015). Manzum ilk Ashâb-ı Kehf kıssası (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Palet Yayınları.
Yavuz, O. & Gülmez, M. (2018). Maksadî, Kemâlât (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Palet Yayınları.
Yıldırım, D. (2019). Önceden tasarlanmış sözlü ortam icra bağlamı. Türkbilig, 38, 1-10.