Çorum Ağzındaki Eskicil Söz Varlığından Örnekler

1932’den itibaren başlayan Anadolu Ağızlarındakisöz varlığının kayıt altına alınması çalışmaları, 1963’ten itibaren Derleme Sözlüğü’nün yayımlanma sürecinin başlamasıyla büyük bir gelişme kaydetmiştir. Bunun yanı sıra her bölgeden, ilden, ilçeden, köyden derlenen malzemeye dayanan yeni çalışmalarla Anadolu ağızlarındaki zengin söz varlığı ortaya çıkarılmış ve çıkarılmaya devam etmektedir. Ağızlardaki söz varlığı Tarihi Türk dillerindeki eskicilsözcüklerin korunması itibariyle de ayrı bir önem arz etmektedir. Bu tür sözcüklerin bir kısmı Türkiye Türkçesinde de kimi ses değişikleriyle yaşamaktadır. Bu eskicil sözcüklerin Anadolu ağızlarında eski biçimiyleaynı anlamdayaşadığıya da anlam genişlemesi, anlam daralması vb. durumlara uğrayarak günümüze kadar ulaştığı görülmektedir.Bu çalışmadaÇorum Ağzındaki eskicil (arkaik) sözcükler belirlenmeye çalışılmış ve yaklaşık 350 civarında eskicil sözcük tespit edilmiştir. Makale çerçevesinde tüm sözcüklerin değerlendirilmesi mümkün olmadığından kısaca söz varlığı üzerinde durularak bugün ölçünlü dilde ya da yazı dilinde kullanılmayıp Çorum ve yakın çevre ağızlarında yaşayan, Anadolu ağızlarında çok yaygın olmayan on sözcüğün (belinlemek, bahanak, danlamak, gelengi, goynumek, günülemek, kağşamak, örklemek, süsmek, yumuş) köken bilgisi üzerinde durulacaktır. Türk dilinin en eski evrelerinden yola çıkılarak tarihî dönemler içerisinde sözcüklerin geçirdiği değişimler ele alınacaktır. Tespit edilen sözcüklerin yapı ve anlam bakımından eskicilliği belirtilerek, Türkçenin tarihi dönemleri ile karşılaştırılarak sözcüklerin bu evrelerdeki kullanım şekilleri ortaya konulacaktır.

About The Archaic Vocabulary in Çorum Dialect

The efforts to register the vocabulary in Anatolian Dialects, which started in 1932, have made great progress with the beginning of the publication process of Derleme Sözlüğü in 1963. In addition, the rich vocabulary in Anatolian dialects has been unearthed and continues to be unearthed with new studies based on material collected from every region,province, district and village. The vocabulary in the dialects is of particular importance in terms of the preservation of archaic Turkish words. A portion of such words sound different in Turkey who are living with the Turkish. It is stated that these ancient words live in the same sense as their old form in Anatolian dialects or meaning expansion, meaning narrowing, etc. It is seen that it has survived to the present day. In this study, archaic words in Çorum dialect were determined andapproximately 350 archaic words were determined. Since it is not possible to evaluate all the words within the framework of the article, it isnot possible to evaluate the vocabulary in short, and today it is not used in the standardlanguage or written language, but it is not very common in Anatolian dialects (belinlemek, bahanak, danlamak, gelengi, goynumek, günülemek, kağşamak, örklemek, süsmek, yumuş) origin information will be emphasized. Based on the earliest stages of the Turkish language, the changes that words have undergone in historical periods will be discussed. By specifying the oldnesses of the identified words in terms of structure and meaning, the usage of the words in these phases will be revealed by comparing them with the historical periods of Turkish.

PDF

___

Ağar, Mehmet Emin (1986). Baytaratü’l-Vazıh: İnceleme-metin-indeks. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Aksan, Doğan (2002). Anadilimizin Söz Denizinde. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Argunşah, Mustafa ve Güner, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
Ata, Aysu (1997). Nāṣırü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī. Ḳıṣāṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) II Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, Aysu (1998). Nehcüˊl-Ferādīs Uştmaḫlarnın͡g Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) III. Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Bläsing, U. (2011). ‘Woher kommt eigentlich Türkisch *düğe, ‘eine junge Kuh’?’, Türk Dilleri Araştırmaları, 21 (1), Yaz, Göttingen-İstanbul.
Boeschoten, Hendrik, J. O’kane, M. Vandamme. (1995). Al-Rabghūzı. The Stories of the Prophets. Qiṣāṣ al-Anbbiya’ An Eastern Turkish Version. Volume II, Leiden. New York. Köln: E.J. Brill.
DLT: Mahmud el-Kâşgarî (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk. (çeviren: Mustafa S. Kaçalin, Yayına hazırlayan: Mehmet Ölmez. İstanbul: Kabalcı.
DS IV: (1969). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV D. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS VI: (1972). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VI G. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS VIII: (1975). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VIII K. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS IX: (1977). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IX S-T. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS X: (1978). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü X L-R. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DS XI: (1977). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü XI U-Z. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DTS: Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak. (1969). Drevnetyurskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR İnsitut Yazıkoznaniya.
Doerfer, G. (1983). ‘Türkoloji’de Eleştiri Sorunları’. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1980-1981. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
EDPT: Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
ESTY: Sevortyan, Ervand Vladimirovič (1978). Etimologiçeskiy slovar' tyurkskih yazıkov (Obşçetyuretskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvu ‘B’). Moskva.
ESTY: Levitskaya, Lia Sergeyevna (1989). Etimologiçeskiy slovar' tyurkskih yazıkov (Obşçetyuretskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvu ‘C, J, Y’). Moskva.
Gösterir, İbrahim (2015). Örnekli Tanıklı Çorum Ağzı Sözlüğü. Çorum.
İzbudak, Veled (1936). El-İdrak Haşiyesi. İstanbul: Devlet Basımevi. İmer, Kamile ve Kocaman, Ahmet & Özsoy, Sumru (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları
Kaçalin, Mustafa Sinan (hazırlayan) (2011). Niyazî: Nevȃyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar El-Luġātu’n- Nevā’iyye ve’l-İstişhādatu’lCaġātāiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karagözlü, Savaş (hazırlayan) (2018). İbnü Mühenna Lügati. Türkçe Kısmı. İstanbul: Kesit yayınları
KB: Eraslan, Kemal ve Sertkaya Osman Fikri ve Yüce, Nuri. Kutadgu Bilig III İndeks, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Khairullah, Hamdi Lateef (2015). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi. Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Korkmaz, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KTS: Toparlı, Recep ve Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Li, Yong Song (2019). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Li, Y. S. (1997) ‘On the origin of baqa ‘frog, toad, tortoise’, Central Asiatic Journal, 41, 250-269.
Orak, Bayram (1995). Lütfi’nin Gül ü Nevruz’u Gramer İndeksi. Ege Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
OTWF I-II: Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. I -II . Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Ölmez, M. (1998). ‘Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine’. Türk Dilleri Araştırmaları, c. 8, İstanbul: Simurg.
Ölmez, M. (2006). ‘Türkiye’deki Ağız Çalışmalarının Sözlükleri ve İlk Ağız Sözlükleri’. Workshop on Turkish Dialects Orient-Institut İstanbul, 19- 20 November 2004. Türk Dilleri Araştırmaları. c. 16: 205-210.
Ölmez, M. (2003). ‘Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine’, Mustafa Canpolat Armağanı.Yayımlayanlar: Aysu Ata-Mahmet Ölmez, Ankara
Ölmez, M. (2009). ‘Türkiye’deki Ağız Çalışmaları ve Dizin Bölümleri’, Workshop on Turkish Dialects II. Orient-InstitutIstanbul, 18-19 November 2005. Türk Dilleri Araştırmaları, 19, 223-304.
Özyetgin, Ayşe Melek (2001). Ebū Ḥayyān Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk. Fiil: Tarihi-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: Köksav.
Senglah: Clauson, Sir Gerard (1960). Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language. London.
Sağol, Gülden (1995). An Interlinear Translation of The Qur’an into Khawarazm Turkish. Introduction, Text, Glossary and Facsimile. Part II: Glossary. Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi. Giriş, Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım. (II. Kısım: Sözlük): Harvard University.
Şeyḫ Süleymān Efendi-i Özbekī el-Buḫāri. 1298 (1882). Luġat-i Çaġatay ve Türki-i ʿOṯmāni, İstanbul. [Türk Dilleri Araştırmaları. 2003. c 13. İstanbul]
Tekin, Talat (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg.
Tietze I: Tietze, Andreas (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Birinci Cit, I A-B. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi
Tietze II: Tietze, Andreas (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, İkinci cilt, C-E. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Tietze III: Tietze, Andreas (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Üçüncü cilt, F-J. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Tietze IV: Tietze, Andreas (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Dördüncü Cilt, K-L. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Tietze VII: Tietze, Andreas (2019). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Yedinci Cilt, S-Ş. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Topaloğlu, Ahmet (1989). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken.
TTS I: (1963). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I. A-B. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TTS II: (1965). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü II. C-D. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TTS III: (1967). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü III. E-İ. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TTS IV: (1969). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü IV. K-N. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TTS V: (1971). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü V. O-T. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
TTS VI: (1972). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü V. O-T. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
UWb I/1: Röhrborn, Klaus(2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien –Neuarbeitung- I. Verben, Band 1: ab- - azügla-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
UWb II/1: Röhrborn, Klaus (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien –NeuarbeitungII. Nomina- Pronomina -Partikeln Band 1: a- - asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Vardar, Berke (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Sevinç Matbaası.
VEWT: Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Socientatis Fenno-Ugricae XVII.
YakRS: Sleptsova, P. A.: (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar’. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
Yüce, Nuri (1988). Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmūd bin Omar bin Muḥammed bin Aḥmed Ez-Zamaḫşarį el-Ḫvārezmį. Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvārezm Türkçesi İle Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Zajączkovski, Ananiasz (1961). Najstarsza Wersja Turecka Xusräv Şirin Qutba, Czesc III, Slovnik, Warszawa.