XIX. Yüzyılda İngiliz Gezginlerin Kaleminden Osmanlı Yöneticileri ve Yönetim Sistemi

Bu çalışmanın temel amacı XIX. yüzyılda Türkiye’yi ziyaret eden İngiliz gezginlerin, Osmanlı yönetim sistemi ve yöneticilerin özelliklerine dair izlenimlerini irdelemektir. Bilindiği gibi XIX. yüzyıl seyahatnameler açısından oldukça verimlidir. Zira anılan yüzyılda askeri ve siyasi sebepler, ulaşım imkanlarının iyileşmesi, bilimsel ve romantik akımın etkisiyle çok sayıda seyahatname kaleme alınmıştır. Bu dönemde Osmanlı ülkesine de çok sayıda İngiliz seyyahın geldiği görülmektedir. Gezginlerin seyahatnamelerinde İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ne yönelik politikalarından etkilendikleri ve söylemlerini buna göre şekillendirdiklerini belirtmek gereklidir. Gezginlerin Osmanlı ülkesi hakkındaki değerlendirmelerinde çoğu zaman kalıplaşmış önyargılarından kurtulamadıkları da söylenmelidir. Araştırmada XIX. yüzyılın farklı dönemlerinde Osmanlı ülkesine gelen W. Wittman, R. R. Madden, F. Burnaby, C. Fellows, E. J. Davis, W. J. J. Spry gibi çeşitli mesleklerden gezginlerin eserleri incelenmiştir. Bu seyahatnamelerde Osmanlı yönetim örgütü, yönetim yapısı ve yöneticilerin halkla ilişkilerine dair bazen eleştirel bazen de objektif yorumlar dikkat çekmektedir. Bu anlamda yöneticileri “beceriksiz, yeteneksiz, kaynakları verimli kullanılamayan ve tembel” olarak tanımlayan gezginler yanında “kültürlü, akıllı, Avrupa’nın politikalarını takip eden ve geniş görüşlü” olarak niteleyen gezginler de bulunmaktadır. Gezginlerin Osmanlı yöneticilerinin karakterleri ve fiziksel özelliklerini de merak ettikleri ve onları tanıma amacı güttükleri anlaşılmaktadır. Kimi gezginler Osmanlı yöneticilerinin “cömert, ulaşılabilir, nazik ve lütufkâr” olduğunu dile getirirken bazıları da “cahil, tutucu ve rüşvetçi” olarak tasvir etmişlerdir.

The Ottoman Governors and Government System Written by English Travellers in the 19th Century

The aim of this study was to examine the impressions of English travellers visiting Turkey in the 19th century about the Ottoman system of government and the characteristics of the Ottoman governors. As known, 19th century was rather rich in terms of travel books because a wide range of travel books were written with the effect of the military and political reasons, the improvement in transportation facilities, and the scientific and romantic movements during the mentioned century. It has been seen that a large number of English travellers came to the Ottoman country as well during this period. It has been necessary to state that the travellers were affected from England’s policies for the Ottoman State and shaped their discourses accordingly in their travel books. It should also be reported that the travellers could not usually overcome their stereotyped prejudices in their evaluations about the Ottoman country. In the study, works of travellers such as W. Wittman, R. R. Madden, F. Burnaby, C. Fellows, E. J. Davis, and W. J. J. Spry who were from various occupations and came to the Ottoman country during different periods of the 19th century were examined. In these travel books, sometimes critical and sometimes objective comments about the Ottoman government organisation, government structure, and governors’ relations with the public have attracted attention. In this sense, while there were travellers who defined the governors as “unsuccessful, untalented, whose resources could not be used efficiently, and lazy”, there were also other travellers who described them as “intelligent, clever, following the policies of Europe, and broad-minded”. It has been understood that the travellers were also curious about the characters and physical features of the Ottoman governors and intended to know them. While some travellers mentioned that the Ottoman governors were “generous, accessible, polite, and beneficent”, some others portrayed them as “illiterate, conservative, and briber”.

Keywords:

Ottoman, English, traveller, travel book governor,

PDF

___

Ahmed Lütfi Efendi. (1999). Vak’anüvis Ahmed Lütfi efendi tarihi. I, (A. Hezarfen, Trans.), İstanbul: Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayını.
Babacan, H. (2016). 19. yüzyıl ortalarında Kumanova’da ekonomik hayat ve meslekler. Z.Gölen ve A.Temizer (Ed), Osmanlı dönemi Balkan şehirleri 2 içinde (s. 603-619). Ankara: Gece Kitaplığı.
Başkan, S. (1997). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de resim. Ankara Kültür ve Turizm Bakanlığı.
Benjamin, S. G. W. (1959). Türk ve Yunanlı, (Ş. Siber, Çev.), Ankara: Güzel Sanatlar Matbaası.
BOA, Y.EE., 108/29.
BOA, Y.PRK.EŞA., 38/24; 6/71.
BOA, Y.PRK.TŞF., 5/61.
BOA, Y.PRK.ZB., 25/91.
Bulut, Y. (2002). Oryantalizmin eleştirel kısa tarihi. İstanbul: Yöneliş Yayınları.
Burnaby, F. (2000). At sırtında Anadolu. (F. Taşkent, Çev.), İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul.
Busbecq, O. G. D. (ty). Türkiye’yi böyle gördüm. (A. Kurutluoğlu, Çev.), Tercüman 1001 Temel Eser.
Celkan, G. (1984). 18. ve 19. yüzyıl İngiliz seyahatnamelerinde Türkiye ve Türkler. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
Cevdet Paşa. (1991a). Tezâkir (1-12). I (C. Baysun, Yay.Haz.), 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
Cevdet Paşa. (1991b). Tezâkir (13-20). II, (C. Baysun, Yay.Haz.), 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
Chishull, E. D. (1993). Türkiye gezisi ve İngiltere’ye dönüş 12 Eylül 1698-10 Şubat 1702. (B. Orhan, Çev.), İstanbul: Bağlam Yayını.
Çelik, Y. (2006). Tanzimat devrinde rüşvet-hediye ikilemi ve bu alandaki yolsuzlukları önleme çabaları. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (XV), 25–64.
Davis, E. J. (1879). Life in Asiatic Turkey. a journal of travel in Cilicia (Pedias and Trachoea), Isauria, and parts of Lycaonia and Cappadocia. London: Edward Stanford.
Davison, R. H. (1997). Osmanlı imparatorluğu’nda reform, 1856-1876. II, (O. Akınhay, Çev.), İstanbul: Papirüs Yayını.
Erhan, Ç. (1996). Rycaut’un kitabında Osmanlı toplum yapısına ilişkin veriler. Toplusal Tarih, VI (35), 49-57.
Ersoy, O. (1964). Bir İngiliz konsolosunun 1846 yılında Erzurum’dan Kars’a seyahati. Tarih Araştırmaları Dergisi, III, (2-3). 237-249. Fellows, C. (1852). Travels and researches in Asia Minor. London: John Murray Pub.
Gölen, Z. (2016). Tanzimat dönemi Saraybosna’sında imar faaliyetlerinden örnekler. Z.Gölen ve A.Temizer (Ed), Osmanlı dönemi Balkan şehirleri 2 içinde (s. 863-885). Ankara: Gece Kitaplığı.
Howard, G. W. F. (1978). Türk sularında seyahat. (Ş. S. Türet, Çev.) İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser nr. 117.
Kabbani, R. (1993). Avrupa’nın doğu imajı. (S. Tuncer, Çev.), İstanbul: Bağlam Yayınları.
Karaman, M. A., ve Tümtaş, M. S. (2016). Tarihsel olarak kent ve modernleşme sürecinde
Selanik. Z.Gölen ve A.Temizer (Ed), Osmanlı dönemi Balkan şehirleri 1 içinde (s. 469-501). Ankara: Gece Kitaplığı.
Keleş, E. (2005). Tanzimat dönemi’nde rüşvetin önlenmesi için yapılan düzenlemeler (1839- 1858). Tarih Araştırmaları Dergisi, 24 (38), 259-280. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/47803/603841.
Kodaman, B. (2007). Osmanlı Devleti’nin yükseliş ve çöküş sebeplerine genel bakış. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (16), 1-24.
Köprülü, M. F. (1986). Bizans müesseselerinin Osmanlı müsesseselerine tesiri. İstanbul: Ötüken Yayını.
Kurnaz Şahin, F. (2019). I. Dünya savaşı ve sonrasında kumarın yaygınlaşması ve Osmanlı Devleti’nin aldığı tedbirler. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (41), 405–426.
Lewis, B. (1984). Doğu’ya giden bazı İngiliz seyyahları. (E. Erdim-S. Özbaran, Çev.), Tarih İncelemeleri Dergisi. II, 245-264.
Löschburg, W. (1998). Seyahatin kültür tarihi. (çev. Jasmin Traub), Ankara: Dost Kitabevi. Madden, R. R. (1829). Travels in Turkey; Egypt; Nubia and Palestine in 1824, 1825, 1826, 1827.
London: Henry Colburn.
Mayes, S. (2000). Sultan’ın orgu. (M. H. Spatar, Çev.), İstanbul: İletişim.
Moltke, H.V. (1969). Türkiye mektupları. (H. Örs, Çev.), İstanbul: Remzi Kitabevi.
Neave, D. L. (1978). Eski İstanbul’da hayat. (O. Öndeş, Çev.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser nr. 128.
Ortaylı, İ. (2006). Son imparatorluk Osmanlı, Osmanlı’yı yeniden keşfetmek 2. İstanbul: 3. Baskı, Timaş Yayınları.
Önalp, E. (2000). Perulu bir gezginin gözüyle 1862 yılında İstanbul. OTAM, (11), 875-884.
Öncel, S. (1969). XVIII. yüzyıl sonlarında Türkiye’de bir İtalyan gezgin: Giambattista Casti. Batı Dil ve Edebiyatları Araştırmaları Dergisi, I (4), 1969, s. 81-88.
Pardoe, M. J. (1997). 18. yüzyılda İstanbul. (B. Şanda, Çev.), İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Pınar, İ. (1994). Gezginlerin gözüyle İzmir xix. yüzyıl I. İzmir: Akademi Kitabevi. Poole, S.L. (1999). Lord Stratford Canning’in Türkiye hatıraları. (C. Yücel, Çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Raczynski, E. (1980). 1814’de İstanbul ve Çanakkale’ye seyâhat. (K. Turan, Çev.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
Robins, K. (1999). İmaj görmenin kültür ve politikası. (N. Türkoğlu, Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Sahhâflar Şeyhi-Zâde Seyyid Mehmed Es‘ad Efendi. (2000). Vak‘a-nüvîs Es‘ad efendi tarihi. (Bâhir efendi’nin zeyl ve ilâveleriyle), (1237-1241/1821-1826). (Z. Yılmazer, Yay.Haz.), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Slade, A. (1945). Sir Adolphus Slade’in (müşavir paşa) Türkiye seyahatnamesi ve Türk donanmasi ile yaptiği “Karadeniz” seferi. (A.R. Seyfioğlu, Çev.), Genelkurmay IX. Şube Yayınları.
Spohn, M. (1996). Her şey Türk işi, Almanların Türkler hakkında 500 yıllık (ön)yargıları, (L. Serdaroğlu, Çev.), İstanbul: Yapı Kredi.
Spry, W. J. J. (1895). Life of the Bosphorus doings in the city of the sultan Turkey past and present. London: H. S. Nichols Publishing.
Şahin, G . (2016). İngiliz gezgin Edwin John Davis’in seyahatnamesine göre XIX. yüzyılın son çeyreğinde Adana ve çevresi. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2 (2), 60-77. DOI: 10.21021/osmed.217953.
Şahin, G. (2017). İngiliz seyahatnamelerinde Osmanlı toplumu ve Türk imajı, İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
Temizer, A. (2016). Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’da kurduğu bir şehir: Akova. Z.Gölen ve A.Temizer (Ed), Osmanlı dönemi Balkan şehirleri 3, içinde (s. 1343-1368). Ankara: Gece Kitaplığı Yayını.
Todorova, M. (2013). Balkanlar’ı tahayyül etmek. (D. Şendil, Çev.), 4. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
Tott, B.D., (ty). Türkler ve Tatarlara dâir hâtıralar. (M. R. Uzmen, Çev.), Tercüman 1001 Temel Eser, nr. 89.
Uzmen, E. (1969a). On dokuzuncu yüzyılın sonlarında Türkiyeye bir yabancı gözüyle bakış. Batı Dil ve Edebiyatları Araştırmaları Dergisi, 1 (4), 25-49.
Uzmen, E. (1969b). On dokuzuncu yüzyıl sonlarında bir İngiliz kadının gözüyle İstanbul. Batı Dil ve Edebiyatları Araştırmaları Dergisi, 1 (4), 49-80.
Uzun, M.İ. (1993). Caize. TDV İslâm Ansiklopedisi, 7, 28-29.
Uzunçarşılı, İ.H. (1949). On dokuzuncu asır başlarına kadar Türk-İngiliz münasebâtına dair vesikalar. Belleten, XIII (49-50-51-52), 573-648.
Uzunçarşılı, İ.H. (1983) Osmanlı tarihi. III, 1 Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
Ünlü, M. (2016). Priştine Kazasının Tanzimat sonrası gelişimi. Z.Gölen ve A.Temizer (Ed), Osmanlı dönemi Balkan şehirleri 1 içinde (s. 443-467). Ankara: Gece Kitaplığı.
Ünlü, S. (1982). Jacob Philipp Falmmerayer ve 19. asır Osmanlı Türkiye’si. Türk Dünyası Araştırmaları, 16 (Şubat), 142-154.
Ünlü, S. (1988). 18. yy. Alman edebiyatında Türkler. Türk Kültürü Araştırmaları, XXVI (1), 83- 90.
Vratislav, B. V. (1988). Baron Vratislav’ın anıları XVI. yüzyıl Osmanlı imparatorluğundan çizgiler. (M. S. Dilmen, Çev.), 3. Baskı, İstanbul: Milliyet Yayını.
Wittman, W. (1803). Travels in Turkey, Asia-Minor, Syria and across the desert into Egypt during the years 1799, 1800 and 1801 in company with Turkish army, and the British military mission. London: Richard Philips.