Hanefî Mezhebinin Teşekkül Sürecinde Alkame b. Kays’ın (ö. 62/682) Yeri

İslam hukuk tarihinde fıkıh mezheplerinin ortaya çıkışı hicri üçüncü yüzyıla denk gelmektedir. Ancak mezheplerin oluşum süreci ilk kaynağa doğru müteselsil bir bilgi, düşünce ve hoca ağına dayanır. Bu anlamda sahâbe döneminden itibaren farklı bölgelerde kurulan fıkıh okullarının birikimi nesilden nesile aktarıldı. Bu aktarım gelişerek mezheplerin teşekkülüne kadar devam etti. Fıkıh geleneği olarak ifade edilen bu süreçte hoca halkasının önemi büyüktür. Buradan hareketle Hanefî mezhebinin ve doğal olarak kurucusu olan İmam Ebû Hanîfe’nin yetiştiği ve bağlı olduğu fıkıh mektebi, sonradan ehl-i re’y olarak temayüz eden Kûfe merkezli Irak fıkhıdır. Kaynaklar bu geleneğin hocalar silsilesini Abdullah b. Mes‘ûd, Alkame b. Kays, İbrahim en-Nehaî, Hammâd b. Ebî Süleyman ve Ebû Hanîfe şeklinde kaydeder. Halkada adı geçen şahısların her biri Hanefî mezhebinin oluşumunda farklı bir role sahiptir. İşte bu çalışma Alkame b. Kays’ın Kûfe fıkıh mektebinin oluşturduğu re’yci düşünce neticesinde tarih sahnesinde yer alan ve günümüze kadar etkisini sürdürmeyi başaran Hanefî mezhebinin oluşumundaki rolünü/etkisini ortaya koyma hedefiyle kaleme alınmıştır. Bu çerçevede gerek fıkıh usulü gerekse de fıkha dair ona ait görüşlerin Hanefî mezhebine ne ölçüde kaynaklık ettiğinin tespiti üzerinde durulacaktır. Ayrıca onun yetiştirdiği seçkin talebeleri aracılığıyla Hanefî fıkhına ne ölçüde katkıda bulunduğunun izleri sürülecektir. Bu amaçla çalışma, iki temel başlıktan oluşacaktır. Birinci başlıkta kısaca Alkame b. Kays’ın hayatı ve ilmî kişiliği üzerinde durulacaktır. İkinci başlık altında ise Alkame’nin fıkhî görüşleri ve bu görüşlerin Hanefî mezhebinde ne ölçüde yer bulduğu gibi konular ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh, Hanefilik, Alkâme b. Kays

Importance of ‘Alqamah b. Qays (d. 62/682) During the Formation Process of the Hanafī Law School

One of the most important elements in the history of fiqh is the law schools. As a matter of fact, tens of sects of fiqh have emerged due to regional, methodical and educational differences in the historical process. Within this framework, the first school to complete its formation in terms of chronological order is the Ḥanafī school. For this reason, Ḥanafī school has an important place in studies on the history of fiqh. Like every denomination, Ḥanafī doctrine refers to a systematic structure of thought formed based on the accumulation before it. Research on the history of Islamic jurisprudence reveals that Ḥanafī Fiqh thought has a well-established history dating back to the founding of the city of Kufa. As a matter of fact, the Hanafi school is the expression of Iraqi fiqh thought represented by Imām al-A’żam Abū Ḥanīfah (d. 150/767) and his disciples, which had began in the first century of the Hijrah in the region of Iraq centered on Kufa and became increasingly widespread. After gaining an intellectual and principled structure, the Iraq/Kufa school/ecole of fiqh, which is the tradition of fiqh brought up by Abū Ḥanīfah, the founding imam of the Ḥanafī legal school, began to be called ahl al-ra'y and took its place in the Islamic legal history scene with this name. In spite of the contribution of ‘Omar and ‘Alī (may Allah be pleased with them), the sources recorded that the founding leader of this tradition is ‘Abdullāh b. Mas'ūd (d. 32/652-53) from amongst the companions. According to this general acceptance, in the formation of the Ḥanafī communion, there are many constituent names that lived in the period between ‘Abdullāh b. Mas'ūd and Abū Ḥanīfah. At the beginning of this chain comes ’Alqamah b. Qays (d. 62/682). Because ’Alqamah b. Qays is one of the two leading disciples of ‘Abdullāh b. Mas'ūd, the head of this lineage. Also, he is teacher and uncle of Ibrāhīm al-Naḥa’ī (d. 96/714) that is important ring of the chain. Given that Ibrāhīm al-Naḥa’ī is the teacher of Ḥammād b. Abū Suleimān (d. 120/738), whose classes attended Abū Ḥanīfah for eighteen years and studied fiqh, the contribution of ’Alqamah b. Qays and his role in the formation process of the Ḥanafī school comes into view as an undeniable reality. In this case, the question of importance of ‘Alqamah-based fiqh in the system of Ḥanafī legal school is supposed to be substantial.

PDF

___

ABDÜRREZZÂK, b. Hemmâm, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Habîburrahman el-Azamî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1403.
AYNÎ, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
BAĞDÂDÎ, Hatip. Târihû Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 2002.
BARDAKOĞLU, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 21-27. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
BEDİR, Murteza. Ebu Hanife Entelektüel Biyografi. İstanbul: Ay Yayınları, 2018.
BUHARİ, Abdülaziz. Keşfu’l-esrar şerh usûli’l-Pezdevî. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts..
BUHÂRÎ, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh, Dımeşk: Dâr İbn Kesîr, 2002.
BURHÂNÜDDÎN (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî el-Merğînânî, el-Muhîtu’l-Burhânî. thk. Abdülkerim Sâmi el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
CERRAHOĞLU, İsmail. “Abdullah b. Mes’ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1: 114-117. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
CESSAS, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. Beyrut: Dâr İhyâü’t-türâsi’l-Arabî, h.1405.
CEZERÎ, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf, Ğayetü’n-nihâye fî tabakâti’l-Kurrâ. nşr. G. Bergstrasser. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1971.
DERDÛR, İlyas. Târîhu’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2010.
DİHLEVÎ, Şâh Veliyullah. Huccetüullahi’l-bâliğa. nşr. Seyyid Sâbık, 1. Baskı, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2005.
DİHLEVÎ, Şâh Veliyyullah. Akdü’l-ceyyid fî ahkâmi’l-ictihad ve’t-taklîd. Kahire: el-Matbaatü’s-selefiyye, ts..
EBÛ YUSUF, Yakub b. İbrahim. el-Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afğânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, ts..
el-İSFAHÂNÎ, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü‟l-evliya ve tabakâtü’l-asfiyâ. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1996.
FURAT, Ahmet Hamdi. Hanefî Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin Sosyo-Kültürel Yapısının Etkisi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2006.
İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilaziz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenviri’l-ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
İBN EBÎ ŞEYBE, Ebû Bekr. el-Musannef fi’l-âhâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
İbn Hacer el-Askalânî. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1986.
İBN HACER, el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1415.
İBN HANBEL, Ahmed. el-Müsned. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 1. Baskı. Kahire: Dâru’l-Hadis, ts..
İBN HAZM, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-cedîde, ts..
İBN KAYYİM, el-Cevziyye. İ‘lâmü’l-muvakkıîn ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1991.
İBN KUDÂME, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
İBN SA‘D, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ, 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
İBNÜ’L-ARABÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2003.
İBNÜ’S-SALÂH, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî, Ma‘rifet envâ‘ ‘ulûmi’l-hadîs (el-Mukaddime). thk. Nuruddîn ‘Itr. Suriye: Dâru’l-Fikr, 1986.
KAL‘ACÎ, Muhammed Ravvâs. Mevsu‘at fıkh Abdillah b. Mes ‘ûd. Kahire: Mektebetü’l-Hâtemî, 1956.
KAL‘ACÎ, Muhammed Ravvâs. Mevsu‘at fıkh İbrahim en-Nehaî. Cidde: Merkezü’l-Bahsi’l-ilmî ve ihyaü’t-türasi’l-İslâmî.
KEFEVÎ, Mahmûd b. Süleyman. Ketaibu a‘lami’l-ahyar min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mani’l-muhtâr. thk. Saffet Köse - Murat Şimşek -Hasan Özer - Huzeyfe Çeker - Güneş Öztürk. İstanbul: İrşad Kitabevi, 2017. MEKKÎ, Ebü’l-Müeyyid el-Muvaffak b. Ahmed b. Muhammed el-Harizmî. Menâkıbü Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983) 2: 162.
MEVSILÎ, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr, thk. Muhammed Adnan Derviş. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
MOLLA HÜSREV, Mehmed Efendi, Dürerü’l-hükkâm. Kahire: Dâr İhyâü’l-kütübi’l-Arabiyye, ts..
MOLLÂVÎ, Abdurrahman Yusuf İsmail. Fıkh ‘Alkame b. Kays en-Nehâî fi’l-’ibâdât ve eserühû fi’l-fıkhi’l-Hanefî. Yüksek Lisans Tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 1990.
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyn b. Haccac el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Kahire: Dâr İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, Beyrut tsz..
NAÎMÎ, Ahmed Hamid. el-İmam Alkame b. Kays ve ârâuhü’l-fıkhiyye, Ammân: Daru’l-mu‘tez, 2016.
Özel, Ahmet. “Alkame b. Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 467. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
SAYMERÎ, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
Serahsî, Şemsü’l-eimme. Usulü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts..
ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2012.
ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasan. Kitâbü’l-âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afğânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1993.
ŞEYHÎZÂDE, Abdurrahman. Mecmaʿu’l-enḥur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. Beyrut: Dâr İhyâü’t-türâsi’l-Arabî.
ŞİMŞEK, Murat. İmam Ebû Hanîfe ve Hanefîlik. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
TABERÂNÎ, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-kebîr, Musul: Mektebetü’l-‘ulûm ve’l-hikem, 1983.
TAHÂVÎ, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu meâini’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr – Muhammed Seyyid Câdülhak. Kahire: Alemü’l-Kütüb, 1994.
TAHÂVÎ, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Ahkâmü’l-Kur’ân, thk. Sadettin Ünal. İstanbul: İSAM Yayınları, 1995.
UZUNPOSTALCI, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 143-145. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
YAMAN, Ahmet. “Abdullah b. Mes‘ûd’un Hanefî Mezhebinin Oluşumundaki Rolü”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 4/2 (Güz 2004): 7-26.
YAMAN, Ahmet. “Sahâbenin Fıkhî Mezheplere Kaynaklığı”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (Aralık 2014): 11-44.
YÜKSEK, Ali. “İslam Hukuk Tarihinde Kûfe’nin Yeri”. Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 9/5 (Spring 2014): 2165-2178.
ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.