İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KOOPERATİFLERİN HUKUKİ NİTELİĞİ

Ülkemizde kooperatifler önceleri “teşekkül” olarak adlandırılmış daha sonra “ortaklık” ve son olarak 6102 sayılı Kanunla “ticaret şirketleri” arasında sayılmıştır. Ancak geçmişten günümüze hukukçular bu tanımlamaların kooperatifin hukuki niteliğini yeterince ifade etmediğini belirtmişler ve bu tartışmalar Yargıtay kararlarına da yansımıştır. Günümüz hukukunda kendine has özellikleri olan tüzel kişiliği haiz sosyo-ekonomik “birlik” olarak tanımlanmasına dair görüşler ağırlık kazanmıştır. İslam hukuku açısından kooperatifler konusu ağırlıklı olarak “sigorta kooperatifleri” kapsamında tartışılmıştır. Bu kapsamda teberru ve yardımlaşma esasına dayalı sigortalar caiz olarak değerlendirilirken ticari sigortalar bazı İslam hukukçuları tarafından caiz görülmemiştir. Ülkemizde sigorta kooperatifleri dışında yirmiden fazla kooperatif şirketi çeşidi vardır. Zaman zaman bu şirketlerin İslam hukuku açısından uygunluğuna ve kooperatiflerin tamamını kuşatıcı şekilde “İslam hukuku açısından kooperatiflerin hukuki niteliği”ne dair sorular gelmektedir. Bu konudaki sorulara cevap olması ve bu alandaki boşluğu doldurması amacıyla bu çalışmaya ihtiyaç duyulmuştur.Konumuzla ilgili Kanun, tüzük ve yönetmelikler taranarak “ortaklıklar ve kooperatif hukuku” ile ilgili hem güncel hukuk literatüründen hem de klasik ve çağdaş İslam hukuk literatüründen istifade edilmiştir. Ayrıca, kanun ile ilgisi çerçevesinde AAOIFI (The Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions Shari’ah Standards) standartları da taranarak konu tahlil edilmiştir. Çalışmamızda, İslam hukukunda kooperatifler isimsiz akitler kapsamında, akit şirketleri içinde değerlendirilmiş olup, kendine has özeliği olan yeni bir ticari şirket çeşidi olarak nitelendirilmiştir. Kooperatif şirketi anasözleşme ve işlemlerinde “garar”, “riba”, “cehâlet”, “kumar” gibi özellikleri taşımayacak şekilde kurgulanarak İslam akit teorisi kapsamındaki sabit ilke, hüküm ve değerlerle örtüşmesinin zorunluluğu ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Kooperatiflerin hukuki niteliği, İslam hukuku, Sigorta kooperatifleri, Tekâfül, İslamî sigorta

LEGAL CHARACTERISTIC OF COOPERATIVES IN TERMS OF ISLAMIC LAW

In our country, cooperatives were initially defined as “establishment” and later named as “partnership” and finally they were expressed among “commercial companies” with the law numbered 6102. However, from past to present, lawyers have stated that these definitions don’t adequately express the legal characteristic of the cooperative and these discussions were reflected in the decisions of the Supreme Court. In today's secular law, opinions about defining it as a socio-economic “union” with a legal personality that has its own characteristics have prevailed.In terms of Islamic law, the issue of cooperatives has been mainly discussed within the scope of “insurance cooperatives”. In this context, insurances based on grant and solidarity were deemed permissible, but some Islamic lawyers did not consider commercial insurance permissible.In our country, there are more than twenty types of cooperative companies other than insurance cooperatives. Sometimes questions arise regarding the suitability of these companies in terms of Islamic law and the “legal character of cooperatives in terms of Islamic law” which encompasses all cooperatives. This study was needed to answer questions on this subject and to fill the gap in this area.Laws, rules and regulations related to this topic were examined; both the current legal literature on “corporations law and legislation” and classical and contemporary Islamic legal literature were used. In addition, the subject was analyzed by scanning AAOIFI (The Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions Shari'ah Standards) standards within the framework of its relevance to the subject.In our studies on cooperatives in Islamic law; it is appropriate to define it as a new type of commercial company with its own characteristics, which we can consider among contracting companies within the scope of anonymous contracts. The cooperatives should be constructed in such a way that it does not have the characteristics of “uncertainty” (garar), “interest” (ribâ), “ignorance” (cehâlet) and “gambling” (kumar) in the regulations of these associations. In addition, it should coincide with the fixed principles, decrees and values within the scope of Islamic contract theory.

Keywords:

Legal character of the cooperatives, Islamic law, Insurance cooperatives, Takâful, Islamic insurance,

PDF

___

AAOIFI, ¬The Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions Shari’ah Standards (2015), Bahryen, Dar AlMaiman (Çeviren: Sabahattin Zaim Üniversitesi (2018), Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu Faizsiz Finans Standartları 2015, İstanbul, TKBB).
Ahmet Cevdet Paşa (1985), Açıklamalı Mecelle, (Metin ve Açıklamaları Kontrol Eden: Ali Himmet Berki), İstanbul, Hikmet.
Aktan, Hamza (1989), “Âkıle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, TDV, C: 2, s. 248-249.
Ayhan, Rıza/Çağlar, Hayrettin/Özdamar, Mehmet (2020), Şirketler Hukuku Genel Esaslar. Ankara: Seçkin yayınları, 2. Baskı.
Azhari/ Syechalad, Mohd Nur/ Hasan, Ishak/ Abd. Majid, M. Shabri, “The Role of Cooperative in the Indonesian Economy”, International Journal of Humanities and Social Science Invention, s.e.t. 08.12.2020.
Bayyiğit, Mehmet (Editör) (1997), 1. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi – 1996, “Sigorta Sonuç Bildirisi”, s.e.t. 10.08.2020.
Bayyiğit, Mehmet (Editör) (2016), 2. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi - 2015, “Sigorta Sonuç Bildirisi”, < http://www.islamticarethukuku.org/sigorta-oturumu-sonuc-bildirisi-70h.htm> s.e.t. 10.08.2020.
Beşer, Faruk (1988), İslam’da Sosyal Güvenlik, İstanbul, Sehâ Neşriyat, 1988.
Bilgin, Necdet/Şaban, Tanıyıcı (2008), “Türkiye’de Kooperatif Ve Devlet İlişkilerinin Tarihi Gelişimi”.Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İİF Dergisi, C: 10, S: 15, s. 136-159.
Bilmen, Ömer Nasuhi (t.y.), Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul, Bilmen.
Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail (1992) el-Câmiu’s-Sahîh, İstanbul, Çağrı.
Ceylan, Hadi (2017), “İslâm Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığı” (Doktora), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ceylan, Hadi (2018), “İslâm Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığının (Lüzûm) Mahiyeti”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 9, S: 19, s. 201-215. Cooperation Department Geverment of Sindh “Introduction of Department”, s.e.t. 08.12.2020.
Cooperative Housing International (CHI) “The Co-operative Housing Movement”, https://www.housinginternational.coop/co-ops/pakistan.
Cooperatives Department Goverment of The Punjab “Legal Framework”, s.e.t. 08.12.2020.
Çalış, Halit (2004), “İslâm Borçlar Hukukunda Akit Serbestisi ve Genel Olarak Sınırlamaları”, Dini Araştırmalar, C: 7, S: 19 s. 269-295.
Dalgın, Nihat (1997) “Kaza, Hayat ve İşsizlik Sigortalarına Yeni Bir Yaklaşım”: Mehmet Bayyiğit (Editör), 1. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi, Konya, Kombad, s. 878-928.
Dalgın, Nihat (2009) “Sigorta”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, TDV Yayınları, C:37, s. 159-164.
Dalkıran, Gülüm Burcu (2017), “The Support of Women Work within Cooperative Enterprises: Sample of Turkey”, Social Sciences Research Journal, C: 6, S: 3, s. 1-11.
Dönmez, İbrahim Kâfi (2010), “Şahıs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, TDV, C: 38, s. 270-273.
Ebu Ceyb, Sadi (1988), el-Kâmûsu’l-Fıkhiyye, Dımeşk, Dâru’l-Fikr.
Ebû Dâvûd Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (1981), es-Sünen, İstanbul, Çağrı.
Erdoğan, Mehmet (1998), Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Rağbet.
Göç Gürbüz, Diğdem (2010), “Kooperatiflerde Ortakların Sorumluluğu”, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, C: 28, S: 1, s. 463-477.
Gözübenli, Beşir (2010), “Şirket”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, TDV, C:39, s. 198-201.
Günay, Barış (2020), Sigorta Hukuku, 2. Baskı, Ankara, Seçkin.
Habergetiren, Ömer Faruk (2005), “İslam Hukuku’nda Sermaye ve Sermaye Hareketleri” (Doktora) Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Hacak, Hasan (2006), “İslâm Hukukunda Sigorta ve Fıkıh Bilginlerinin Sigortaya Yaklaşımının Genel Bir Değerlendirmesi”, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi. C: 30, S: 1, s. 21-50.
Hacak, Hasan (2016), “İslam Hukukunun İlkeleri Açısından Alacak (Kredi) Sigortası”: Mehmet Bayyiğit (Editör), 2. Uluslararası İslâm Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi, Konya, KTO Karatay Üniversitesi, s. 1011-1038.
Haçkalı, Abdurrahman (2002), “İslam Hukuku Açısından Akit Serbestisi Prensibi”, Dini Araştırmalar, C: 5, s. 13, 119-136.
Hançerlioğlu, Orhan (1993), Ekonomi Sözlüğü. 5. Baskı. İstanbul, Remzi.
Hony, H. H. C./İz, Fahir (1992), The Oxford Turkish English Dictionary, 3. Baskı. Türkiye, İnkılâp/Oxford UniversityPress. International Cooperative Alliance (ICA), “History of the cooperative movement”, s.e.t. 20.08.2020.
International Co-operative Alliance Asia-Pacific (ICA) “Cooperatıves in Iran”, s.e.t. 08.12.2020.
International Co-operative Alliance Asia-Pacific (ICA) “Cooperatives in Malaysia” s.e.t. 08.12.2020.
International Co-operative Alliance Asia-Pacific (ICA) “The Malaysian Co-operative Movement”, 08.12.2020.
International Co-operative Alliance Asia-Pacific (ICA), “Saudi Arabia”, http://icaap.coop/AboutUs/co-operative-societies-council- csc#:~:text=Cooperative%20Societies%20Council%20(CSC)%20has,and%20technical%20capabilities%2C%20and%20establish> s.e.t. 08.12.2020.
International Cooperative Alliance, “Cooperative identity, values & principles”, s.e.t. 20.08.2020.
International Labour Organization (ILO) “Act on Cooperative Sector of Economy of the Islamic Republic of Iran (with Amendments), s.e.t. 08.12.2020.
International Labour Organization (ILO) “Saudi Arabia”, https://www.ilo.org/dyn/natlex/natlex4.detail?p_lang=en&p_isn=32330&p_country=SAU&p_count=88&p_classification=11&p_classcount=2 s.e.t. 08.12.2020.
International Labour Organization (ILO) “Statistics on Cooperatives Country in Focus: Indonesia”, s.e.t. 08.12.2020.
Iran Chamber of Cooperatives “Iran”, s.e.t. 08.12.2020. Issyam, Muhammad/ Hasan, Rusni bt/ Alhabshi, Syed Musa (2016), “Shariah Governance Framework For Islamic Co-Operatives As An Integral Social Insitution In Malaysia”, Intellectual Discourse, s.e.t. 08.12.2020.
İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz (1325), Mecmûatu’r-Resâil, İstanbul, Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye.
İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz (1995), Reddu’l-Muhtâr, Beyrut, Dâru’l-Fikr.
İbn Kudâme, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Muhammed (1992), el-Muğni, Beyrut, Dâru’l-Fikr.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (1981), es-Sünen, Çağrı.
İbn Manzûr, Ebu'l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem (1990), Lisanu'l-Arab, Beyrut, Daru Sadır.
Kahraman, Abdullah (2008), İslam Borçlar Hukukunda Kefâlet Sözleşmesi ve Günümüzdeki Tatbikatı, İstanbul, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı.
Kallek, Cengiz (2000) “İhtikâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 21, s. 560-565.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî (2010), Envârü’l-Burûk fî Envâʾi’l-Furûk, Kuveyt, Dâru’n-Nevâdir.
Karaman, Hayrettin (1992), İslam’a Göre Banka ve Sigorta, İstanbul, Nesil.
Karaman, Hayrettin (2012), İş ve Ticaret İlmihali, İstanbul, İz.
Karaman, Hayrettin (2013), Mukayeseli İslam Hukuku, İstanbul, İz.
Karaman, Hayrettin/Özdemir, Ahmet (2019), Fıkhi Bilgi ve İlişkiler Işığında Eşya ve Şahsın Hukuku, İstanbul, Kitabi.
Kelebek, Mustafa (2015), İslam Vakıf Hukuku ve Sivas Dâru’ş-Şifâ Vakfiyesi, İstanbul, Ravza.
Kızılaslan, Halil/Menek, Mehmet (2011), “Türkiye’de Kooperatiflerin Hukuki Statüsü ve Vergiler Karşısındaki Durumu”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C: 7, S: 13, s. 37-52.
Konya Şeker, “Türkiye’nin Üreten Gücü”, s.e.t. 20.08.2020.
Kooperatifler Kanunu (Koop.K), Resmî Gazete 13195 (10 Mayıs 1969), Kanun No: 1163, s.e.t 20.07.2020.
Kooperatifler Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (Koop.KDK) Resmî Gazete 25455 (7 Mayıs 2004), Kanun No: 5146, s.e.t 20.07.2020.
Köse, Murtaza (1998), “İslam Hukuku Ve Modern Hukuka Göre Tüzel Kişilik”, Ekev Akademi Dergisi, C: 1, S: 2, s. 221-230.
Kudûrî, Ahmed b. Muhammed (2018), el-Kitâb Muhtasaru’l-Kudûrî Fi’l-Fıkhi’l-Hanefî, Konya, Burç.
Kurt, İsmail (2020), “Şer’î Açıdan Vakıf ve Vakıfların Muhasebe Usulü”, İSAV, s.e.t. 15.08.2020.
Merginânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî (t.y.), el-Hidâye, İstanbul, Eda.
Mollaoğlu, Yusuf (2018) “Kooperatiflerin Hukuki Niteliği” (Yüsek Lisans), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Mülayim, Ziya Gökalp (2012), “Kooperatif Kuruluşlarda Üst Örgütlenmenin Önemi ve Türkiye'de Sorunları”, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S: 40, s. 33-42.
Müslim, Ebu'l-Huseyin Müslim b. Haccâc (1981), el-Câmiu’s-Sahîh, İstanbul, Çağrı.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali b. Bahr b. Sinan b. Dinâr (1981), Sünen-i Nesâî, İstanbul, Çağrı.
Poroy, Reha (1991), Ticari İşletme Hukuku, 6. Baskı, İstanbul, Beta.
Poroy, Reha/Tekinalp, Ünal/Çamoğlu, Ersin (2005) Ortaklıklar ve Kooperatif Hukuku, İstanbul, Arıkan.
Poroy, Reha/Tekinalp, Ünal/Çamoğlu, Ersin (2010) Ortaklıklar ve Kooperatif Hukuku, 12. Baskı, İstanbul, Vedat Kitapçılık.
Poroy, Reha/Tekinalp, Ünal/Çamoğlu, Ersin (2017) Ortaklıklar Hukuku II, 13. Baskı, İstanbul, Vedat Kitapçılık. Saudi Gazette “233 cooperative societies all over KSA”, s.e.t. 08.12.2020.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed (1989), el-Mebsût, Beyrut, Dâru’l-Fikr.
Seyidoğlu, Halil (1992), Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Ankara, Güzem.
Seyyid Muhammed Takiyyü'l-Hakîm, Abdu’l-Hâdî (2010) Akdü't-Te'mîn. Hakîkatuhû ve Meşrû'iyyetehû, Beyrut, Menşûrâtu'l-Halebiyyi'l-Hukukiyye.
Şener, Oruç Hami (2019) Teorik ve Uygulamalı Ortaklar Hukuku, Ankara, Seçkin.
T.C. Adalet Bakanlığı Hukuk Sözlüğü, “Tacir” < https://sozluk.adalet.gov.tr/tacir> s.e.t. 20.08.2020.
T.C. Ticaret Bakanlığı, “Denetim İşlemleri”, s.e.t. 20.07.2020.
T.C. Ticaret Bakanlığı, “Kooperatif Nasıl Kurulur?”, s.e.t. 20.07.2020.
T.C. Ticaret Bakanlığı, “Kooperatifçilik İlkeleri”, s.e.t. 20.07.2020
T.C. Ticaret Bakanlığı, “Kooperatifçilik İlkeleri”, s.e.c. 17.07.2020.
T.C. Ticaret Bakanlığı, “Tarihçe, Türkiye’de Kooperatifçilik”, s.e.t. 17.07.2020.
T.C. Ticaret Bakanlığı, “Türkiye’de Kooperatifçilik”, s.e.t.20.07.2020.
Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Serve b. Musâ (1992), es-Sünen, İstanbul, Çağrı.
Topal, Cemre/ Kalaycı, Filiz (2007), Gerekçeli-Notlu Türk Medeni Kanunu, Ankara, Bilge.
Torku , “Tarihçe”, s.e.t. 20.08.2020
Torku, “Kooperatifçilik Bizim İçin Seçenek Değil Mecburiyettir”, s.e.t. 20.08.2020. Türkiye Kooperatifler Birliği, “Türkiye Milli Kooperatifler Birliği Tarihçesi”, s.e.t. 18.07.2020.
Udeh, Abdu’l-Kâdir (t.y.), et-Teşrîu’l-Cinâî, Beyrut, Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî. University of California, “What is a Cooperative?” s.e.t. 18.07.2020.
Ültanir, Memnune Sıla (2019), “Türkiye’de Kooperatifçiliğin Tarihsel Seyri: Devlet İnisiyatifi-Kalkınma İdeali” (Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Üstün, Yusuf (2014a), “Sigorta, Tekafül ve Kooperatif Sigortacılığı”, Karınca Dergisi, S: 927, s. 3-12.
Üstün, Yusuf (2014b), “Normlar Hiyerarşisi Ve Kooperatiflerin Denetimi Meselesi”, Tematic Ticaret ve Mevzuat Araştırmaları Dergisi, S: 2, s. 1-10, s.e.t. 20.08.2020.
Üstün, Yusuf/Aydın, Muhittin (2014), Kooperatifler Hukuku, Ankara, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü.
Yaman, Ahmet/Çalış, Halit (2018), İslam Hukuku, Ankara, Bilay.
Zerkâ, M. Ahmed, (1992) “İslâm’a Göre Sigorta”, (Çeviren: Karaman, Hayrettin), İslam’a Göre Banka ve Sigorta, İstanbul, Nesil Yayınları, s. 203-245.
Zuhaylî, Vehbe (1989), el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletuhû, Dımeşk, Dâru’l-Fikr.