Fütüvvete Dair Teliflerin Bir Süreği Olarak Ali Hemedânî’nin Risâle-i Fütüvvetiyye’sine Dair Bazı Mülahazalar

Hemen her kültürde örneğini görebileceğimiz bir ahlâk ideali olarak fütüvvet tasavvufi bir kavram addedilmiştir. Sûfîler, birbirinden farklı önceliklere sahip kesimlerin benimsediği çeşitli fütüvvet telakki ve yaşantılarından kendilerini ayırt etmek üzere fütüvveti tasavvufi içerikle harmanlamıştır. Bu kapsamda fütüvvet tanımlarının temelinde dini hükümlere ittiba ilkesi öncelenmiş, ayrıca cömertlik ve diğergâmlık başta olmak üzere toplumsal muâmelelerde başkasının hukukunu korumaya yönelik erdemler fütüvvetin özünü teşkil etmiştir. Fütüvvetin ayrılmaz bir parçası olarak melâmet ise kişinin benliğini sosyal ilişkiler ağında gizlemek suretiyle yaşayacağı dindarlığı yücelterek fütüvvet ahlâkının uygulanabilirliğini kolaylaştırmıştır. Bu doğrultuda sûfîler fütüvvet hakkında çeşitli tanım ve açıklamalar yapmış, tasavvuf yazınının ortaya çıkmasıyla bu sözler ilk eserlerde de güzel ahlâk veya fütüvvet başlıkları altında serdedilmiştir. İlk örneğini Sülemî’de (ö. 412/1021) görebileceğimiz fütüvvet risâleleri sûfî şeyhlerin dini sınırlar çerçevesinde söz söylediği ve îsâr ahlâkını yansıtan rivâyetlerle oluşturulmuştur. Sülemî’nin risâlesi haricinde ilk dönem tasavvuf klasiklerinde fütüvvete yalnızca konu başlığı sadedinde değinildiği görülür. Bu eserler fütüvveti daha ziyade ahlâkî düzlemde kâmil bir dindarlığın nişanesi olarak takdim etmiştir. Bununla birlikte hicrî altıncı ve yedinci asırda fütüvvetin kurumsal bir yapıya büründüğü, daha ilerleyen süreçte ahîlik adı altında iktisâdî bir yapılanmaya kavuştuğu ve bundan sonra tasavvuf çatısı altında münferit bir teşkilat olarak varlığını devam ettirdiği görülmektedir. Teşkilatın toplum tabanında yaygınlaştığı bu dönemde fütüvvet hakkında içeriği nizamnâme formunda oluşturulan müstakil eserler kaleme alınmıştır. Bu risâleleri incelediğimizde fütüvvetin artık teşkilat düzeyinde temsil edildiğini ve ahlâkî boyutunun yanı sıra kendine mahsus birtakım şekilsel kural ve kaidelerinin de oluştuğunu müşahede ederiz. Şalvar veya kemer kuşanmak, fütüvvet ehlinin erkek, aklı başında ve bulûğ çağına ermiş olması gibi şartlar bunlar arasında sayılabilir. Ayrıca yine fütüvvet mensuplarının birbiriyle veya pîrleriyle ilişkisine dair de bazı prensipler vazedilmiştir. Diğer taraftan Hz. Ali’nin fütüvvette önderliği bu döneme ait fütüvvetnâmelerin temel özelliklerinden biri olarak tebellür etmektedir. Sühreverdî ve İbnü’l-Mi’mâr’ın eserleri başta olmak üzere çok sayıda fütüvvetnâme örneğiyle karşılaşırız ki bunlardan biri de Kübrevî şeyhlerinden Seyyid Ali Hemedânî’nin fütüvvet risâlesidir. Hayatını Hindistan coğrafyasında idame ettiren Hemedânî’nin İslâm’ın bu bölgedeki intişarında önemli bir rol oynayan Hemedânî tasavvufi terbiyesini Kübreviyye şeyhi Alâüddevle-i Simnânî’nin halifeleri Mahmûd-ı Mezdekânî ve Takıyyüddin Ali Dostî’den almıştır. Tâhirü’l-Mevlevî tarafından Türkçe’ye tercüme edilen risâlesi fütüvvetin tasavvufi yönünü ortaya koyması, ahîlik ve fütüvvet ilişkisini takip edebileceğimiz tasvirlerde bulunması, ilk dönem sûfîlerinin fütüvvet anlayışını devam ettirmesi ve fütüvvetin dini sınırlarını çizmeye çalışması bakımından kendinden önceki fütüvvetnâmelerin bir uzantısı sayılabilir. Bu çalışmada Sülemî ve Sühreverdî gibi temel birkaç isim üzerinden kaleme alınan fütüvvetnâmelerin öne çıkan özellikleri incelenecek, ikinci başlıkta Hemedânî’nin bu geleneğin bir uzantısı sayabileceğimiz Risâle-i Fütüvvetiyye’si belirgin bazı noktalar üzerinden müzakere edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Fütüvvet, Seyyid Ali Hemedânî, Sülemî, İhvan

Some Considerations About Seyyid Ali Hemedānī's Risāle-i Fütüvvetiyye Work as A Continuation of Copyrights Studies on Futuwwa

Futuwwa is considered a mystical concept as a moral ideal that we can see in almost every culture. Ṣūfīs blended futuwwa with mystical content in order to distinguish themselves from various futuwwa conceptions and experiences adopted by segments with different priorities. In this context, the principle of adherence to religious provisions was prioritized on the basis of the definitions of futuwwa, and the virtues aimed at protecting the law of others in social practices, especially generosity and altruism, constituted the essence of futuwwa. Melāmet, as an integral part of futuwwa, facilitated the applicability of futuwwa morality by glorifying the piety that one would live by hiding one's self in the network of social relations. In this direction, the ṣūfīs made various definitions and explanations about futuwwa, and with the emergence of ṣūfī literature, these words were also revealed in the first works under the titles of good morals or futuwwa. The futuwwa treatises, the first example of which we can see in Sulemī, are composed of narrations that ṣūfī sheikhs spoke about within religious boundaries and that reflect the morality of īsār. Apart from Sulemī's treatise, it is seen that futuwwa is only mentioned in the title of the subject in the first period ṣūfī classics. These works presented futuwwa as a sign of a perfect piety on the moral plane. However, it is seen that futuwwa took on an institutional structure in the sixth and seventh centuries of the hijra, later on gained an economic structure under the name of Ahi-order and continued its existence as an individual organization under the roof of Ṣūfīsm. In this period, when the organization became widespread in the community, detached works were written about futuwwa, the content of which was created in the form of a regulation. When we examine these treatises, we see that the futuwwa is now represented at the organizational level and that in addition to its moral dimension, some formal rules and rules of its own are formed. Conditions such as wearing a shalwar or belt, being male, sane, and reaching puberty can be counted among these. In addition, some principles were also laid down regarding the relationship of the members of the futuwwa with each other or with their pirs. On the other hand, St. Ali's leadership in futuwwa manifests itself as one of the main features of the futuwwatnāmes of this period. We come across many examples of futuwwatnāmes, especially the works of Suhrawardī and Ibn al-Mi'mār, one of them being the futuwwa treatise of Seyyid Ali Hemedānī, one of the Kubravī sheikhs. Hemedānī, who continued his life in the geography of India, played an important role in the rise of Islam in this region, and he received his mystical education from Maḥmūd Mezdekānī and Takıyyüddīn Ali Dostī, the caliphs of the Kubraviyya sheikh Alaüddevle Simnānī. The treatise translated into Turkish by Tāhir al-Mawlawī can be considered as an extension of the previous futuwwa in terms of revealing the mystical aspect of futuwwa, making descriptions that we can follow the relationship between ahi-order and futuwwa, continuing the understanding of futuwwa of the early ṣūfīs, and trying to draw the religious boundaries of futuwwa. In this study, the prominent features of the futuwvetnāmes written by some basic names such as Sulemī and Suhrawardī will be examined, and in the second title, Hemedānī's Risāle-i Fütüvvetiyye, which we can consider as an extension of this tradition, will be discussed over points.

Keywords:

Futuwwa, Seyyid Ali Hemedānī, Sulemī, Sufizm, Ikhvan,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnavut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, 1420/1999.
Arslan, Abdülrakip. Emîr-i Kebîr Seyyid Ali Hemedânî Hayatı, Eserleri ve Görüşleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017.
Aytekin, Ebûbekir. Tarihten Günümüze Fütüvvet ve Ahîlik. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 2017.
Bayram, Mikail. “Anadolu Ahiliğinin Teşekkülündeki Rolü Açısından Fütüvvet Hareketi ve Tarihi”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1 (2016), 51-73.
Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali. Şuabü’l-îmân. nşr. Abdülali Abdülhamid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
Bolat, Ali. “Bir Kavram ve Teşkilat Olarak Fütüvvet”. Hz. Peygamber ve Fütüvvet. 17-38. İstanbul: Nefes Yayınları, 2019.
Cahen, Claude. “Futuwwa”. The Encyclopaedia of Islam (2. Edisyon). Leiden: Brill, 1991.
Cahen, Claude. “ʿAyyār”. Encyclopaedia Iranica. Erişim 23 Ağustos 2021. https://iranicaonline.org
Cebecioğlu, Ethem. “Seyyid Ali Hemedânî’nin Keşmir’de İslâm’ı Yayma Faaliyetleri ve Siyasi Düşünceleri”. Tanımı, Kaynakları ve Tesirleriyle Tasavvuf, Vefatının 10. Yılında Mehmed Zâhid Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu. Coşkun Yılmaz. 101-132. İstanbul: Seha Neşriyat, 1991.
Çatak, Adem - Vural, Ahmet. “Halife Nâsır li-Dinillah ve Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî İkilisinin Fütüvvet Teşkilatının Gelişimindeki Rolü”. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 1/1-12. Kırşehir: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, 2018.
Çubukcu, Hatice. “Nişâbur Ekolüne Mensup Hanım Sûfilerde Görülen Fütüvvet ve Melâmet Anlayışı”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 9 (2017), 97-115.
Gölpınarlı, Abdülbaki. İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2011.
Hemedânî, Ali b. Şihâbüddîn. “Risâle-i Fütüvvetiyye”. Mir Sayyid Ali Hamadani. thk. Mohammad Riaz. İslamabad: Iran-Pakistan Institute of Persian Studies, 1991.
Hemedânî, Seyyid Ali b. Şihâbüddin. Kardeşlik Risâlesi. ed. Hilmi Beyca. çev. Tâhirü’l-Mevlevî. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2020.
Herevî, Ebû İsmail Hâce Abdullah b. Muhammed el-. Menâzilü’s-sâirîn (Tasavvufta Yüz Basamak). çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
İbn Battûta. Rihletü İbn Battûta. thk. Muhammed Abdulmun’im el-Aryân. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1987.
İbnü’l-Mi’mâr, Ebû Abdullah Muhammed el-Bağdâdî. Kitâbü’l-fütüvve. thk. Mustafa Cevâd vd. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1960.
İbnü'l-Mübârek, Ebû Abdurrahman Abdullah. ez-Zühd. nşr. Habiburrahman el-A’zamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
Kırpık, Güray. “Sühreverdî’nin Dilinden Fütüvvet ve Ahîlik”. Ahilik Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Ali Çavuşoğlu. 395-402. Kayseri: Kayseri Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği, 2011.
Kur'an Yolu. Erişim: 20 Ekim 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-1/hucurat-suresi-49/ayet-10/kuran-yolu-meali-5
Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdülmelik el-. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Enes eş-Şerfâvî. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2017.
Küçük, Sezai. “Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Tasavvufî Fütüvvet Risâlesi: ‘Kitâbu’l-fütüvvet’”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000), 137-166.
Neccâr, Muhammed Receb. Hikâyâtü’ş-şüttâr ve’l-ayyârîn fi’t-türâsi’l-Arabî. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatanî li’s-sekâfeti ve’l-fünûni ve’l-âdâb, 1981.
Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvetname”. Ahilik Ansiklopedisi. Ankara: Ticaret Bakanlığı Yayınları, 2020.
Özsaray, Mustafa. “Ahîliğin Nitelikleri ve Fütüvvet Anlayışıyla İlgisi”. Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi 2/2 (2020), 161-178.
Öztürk, Mürsel. Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2020.
Pırlanta, İsmail. “Bir Fütüvvet Buyrultusu Işığında Halife Nâsır Dönemi Fütüvvet Anlayışı”. III. Uluslararası Ahîlik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Ahmet Gökbel - Ahmet Doğan. 1/359-371. Kırşehir: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, 2018.
Pırlanta, İsmail. Ortaçağ İslam Dünyasında Şehir Eşkıyaları: Ayyarlar. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2015.
Riaz, Mohammad. Mir Sayyid Ali Hamadani. 3 Cilt. Islamabad: Iran-Pakistan Institute of Persian Studies, 1991.
Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer es-. “Risâletü’l-fütüvve”. Resâil-i Civânmerdân. thk. Murteza Sarraf. 89-102. Tahran: Kısmet-i İranşinâsî, 1352.
Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin es-. el-Fütüvve. thk. İhsan Sâmirî-Muhammed Kadehât. Dâru’r-Râzî, ts.
Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin es-. Tasavvufta Fütüvvet. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
Tan, Nedim. Abdullah Ensârî Herevî’nin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Sad Meydân’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Yazıcı, Tahsin. “Hemedânî, Emîr-i Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/186-188. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Zerrînkûb, Abdü’l-Hüseyin. Cüstucû der Tasavvuf-i İran. Tahran: Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, 6. Basım, 1379hş.
Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.