Mehmet Akif SEYİTOĞULLARI, Ali Fuat DOĞU

Yukarı Karasu Havzasının Jeomorfolojisi (Dorutay ve Yakın Çevresi)

Bu çalışma Doğu Anadolu Bölgesi’nin, Yukarı Murat-Van bölümünde yer alan Yukarı Karasu Havzasını kapsamaktadır. Havzayı çevreleyen dağlık alanlar, alçak ve yüksek plato alanları ve havza tabanı-alüvyal sahalar ana jeomorfolojik birimleri oluşturmaktadır. Yapılan arazi çalışmalarında, sekiler sadece Çırak-Hacıali-Seydibey yerleşim birimlerince çevrelenmiş havzanın batı bölümünde iki (2) basamak halinde tespit edilmiştir. Havzanın batı bölümü aynı zamanda sahanın en alçak yerini oluşturmaktadır. Havza tabanında çok fazla sayıda akarsu sekisinin olmayışı sahadaki tektonik çöküntü ile alakalıdır. Büyük bir olasılıkla havzanın orta ve doğu bölümünde akarsu sekileri havza tabanına gömülmüş ve alüvyal boğulma olmuştur. Karasu Nehri, sahanın morfolojisini belirleyen ve kontrol eden en önemli hidrografik birimdir. Bugün havzadaki farklı topoğrafik şekiller, genç tektonik hareketler ile farklı morfoklimatik koşullar altında ortaya çıkmıştır. Araştırma sahasında Dorutay Fayı, Hasantimur Gölü Fayı gibi önemli fay sistemleri yer almaktadır. Sahada Eğribelen, Oymaklı, Yukarı Yorganlı ve Yukarı Balçıklı yerleşim sahalarında faylanma sonucunda tektonik çökme meydana gelmiştir. Sahadaki akarsuların günümüzdeki morfolojik görünümlerini, Pleistosen’deki iklim değişiklikleri ile sahadaki tektonik hareketler önemli ölçüde etkilemiştir.

Anahtar Kelimeler:

jeomorfoloji, Fiziki Coğrafya, Dorutay, Karasu Nehri

PDF

___

KAYNAKLAR Aktimur, vd. (1979). Özalp ve Çevresinin Yerbilim Verileri, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Rapor No: 6561, Ankara.
Avşin, N. (2017). “Nehir Yataklarının Sınıflandırılması ve Sistematiği.” Sosyal Bilimlerde Akademik Araştırmalar, Hiperlink Yayınları.
Avşin, N.(2021). Nehirlerin Yerkabuğu Hareketlerine (Tektonizmaya) Tepkisi. Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Araştırma ve Değerlendirmeler, Bölüm 57,633-657
Avşin, N. ve Aras, M. (2021). “Aras Nehri Vadisi ve Yakın Çevresinin Jeomorfolojisi (Kağızman-Gaziler Arası). ” Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Dergisi, 4,(5),368-386.
Bozkurt, E.(2001). “Neotectonics of Turkey–a Synthesis.” Geodinamica Acta,(14),3-30.
Buffington, JM., Montgomery DR.(2013). Geomorphic Classification of Rivers, U.S. Forest Service, Boise, University of Washington, USA.
Bridge J.S., Demicco R.V.(2008). Ground Surface Operations, Ground Shapes and Sediment Beds. Cambridge University Press, New York.
Clarke, L, E., Ventra , D.(2018). “Geology and Geomorphology Of Alluvial and Fluvial Fans: Current Progress and Research Perspectives”. Geological Society, Special Publications, 440,( 27),1-21, London.
Çağlayan, M,A., ve Şengün, M.(2002). 1/100.000 ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları, MTA, No: 66, Ankara.
Dewey, J, F., Hempton, M, R., Kidd, W,S,F., Şaroğlu, F., ve Şengör, A,M,C. (1986). “Shortening of Continental Lithosphere: The Neotectonics of Eastern Anatolia - A Young Collision Zone”. Collision Tectonics, Geol, Soc, London Spec, (19),3-36.
Doğu vd, (2008). “Doğu Anadolu Van Gölü Havzası Geç Pleistosen ve Holosen Evrimi, Volkanizma, Çevre ve İklimsel Değişimler ve İnsan İlişkileri”. TÜBİTAK Proje No:105Y125, Ankara.
Doğu, A, F., Kuzucuoğlu, C., Akköprü, E., Mouralis, D., Christol, A., Fort, M., Zorer, H., Brunstein, D., Guillou, H., Fontugne, M. (2013). “Van Gölü Havzası Geç Pleistosen ve Holosen Evrimi”. Prof. Dr. İlhan Kayan'a Armağan, Ege Üniversitesi Yayınları, Edebiyat Fakültesi Yayın No: 181, 727-790.
Duman, N , Cıcek, İ . (2011). Erçek Gölü Yakın Çevresinin Jeomorfolojik Özellikleri . Nature Sciences , 6 (4) , 169-188
Emre, O., Duman, T,Y., Olgun, Ş., Özalp, S., ve Elmacı, H.(2012). 1:250.000 ölçekli Türkiye Diri Fay Haritası Serisi, Başkale (NJ38-6) Paftası. Seri No:55, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara.
Erinç, S. (1953). Doğu Anadolu Coğrafyası. İstanbul Üniversitesi Yayını, No: 572,İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü Yayını, No:15,İstanbul.
Erinç, S.(2000). Jeomorfoloji I (Güncelleştirenler: Ahmet Ertek-Cem Güneysu). İstanbul Der Yayınları, No: 284.
Erinç, S. (2010). Jeomorfoloji II. DER Yayınları, İstanbul.
Erol, O. (1979). “Dördüncü Çağ (Kuvaterner) Jeolojisi ve Jeomorfolojisinin Ana Çizgileri”. Ankara Ünv. DTCF, Yay, No: 289, Ankara.
Erol, O. (1979). “Türkiye’de Neojen ve Kuvaterner Aşınım Dönemleri, Bu Dönemlerin Aşınım Yüzeyleri ile Yaşıt (korelan) Tortullarına Göre Belirlenmesi”. Jeomorfoloji Dergisi, Sayı: 8, Ankara.
Erol, O.(1983). “Türkiye’nin Genç Tektonik ve Jeomorfolojik Gelişimi”. Jeomorfoloji Dergisi, (11), 11-22, Ankara.
Gülen, L., (1980). “Strontium İsotope Geochemistry of Mount Ararat and Süphan Volcanics, Eastern Turkey”. Transactions American Geophysical Union, (61), 17.
Gökdağ, T,İ.(1996).Yavuzlar (Özalp-Van) Dolayının Jeolojisi İstanbul Ünv. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Ingersoll, R, V. (1988). “Tectonics of Sedimentary Basins.” Geological Society of America Bulettin. (100),1704-1719.
İzbırak, R. (1951). “Cilo Dağı ve Hakkâri ile Van Gölü Çevresinde Coğrafya Araştırmaları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, No:67, Ankara.
İzbırak, R.(1969). Sistematik Jeomorfoloji, Harita Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
Ketin, İ.(1966). “Anadolu’nun Tektonik Birlikleri”. MTA Dergisi, (66),20- 34,Ankara.
Ketin, İ.(1977). “Van Gölü ile İran Sınırı Arasındaki Bölgede yapılan Jeoloji Gözlemlerinin Sonuçları Hakkında Kısa Bir Açıklama”. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, (20), 79-85.
Kıraner, F.(1959). Van Gölü Bölgesinin Jeolojik Etüdü. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 7,(1), 30-57.
MTA, (2008). 1/100.000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Başkale K51 Paftası, No: 64, Ankara.
Avşin Görendağlı, N.(2010). “1954 ve 2009 Yılları Arasında Kızılırmak’ın Yatak Tipinde Gözlenen Değişimler”. Coğrafi Bilimler Dergisi, 8, (1),93-104.
Saraçoğlu, H.(1989).Doğu Anadolu Coğrafyası. MEB Yayınları, İstanbul.
Saraçoğlu, H.(1990). Bitki Örtüsü, Akarsu ve Göller. MEB Yayınları, İstanbul.
Savcı vd., (1979). Bitlis-Mutki Dolayının Jeotektonik Evrimi, 33. Türkiye Jeoloji Bilimsel ve Teknik Kurultayı Bildiri Özetleri. 113–114.
Saydamer, M.(1976). İran Sınırı Boyunca Yapılan Jeolojik Çalışmanın Nihai Raporu, MTA Raporları, No: 5622, Ankara.
Saydamer, M.(1978). Türkiye-İran Hudut Boyu Jeolojisi Hakkında Nihai Rapor. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mineraloji ve Petrografi Kürsüsü, İstanbul.
Sümengen, M., 2008. 1:100 000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Başkale Paftası.MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, No: 64, Ankara.
Sındır, R. (2018). “Çaldıran Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojik Özellikleri”. Social Scienes Studies Journal, 4,(21),3591-3610.
Şaroğlu, F., ve Yılmaz, Y. (1984). Doğu Anadolu’nun Neotektoniği ile İlgili Mağmatizması. Ketin Sempozyumu, 149-162, Ankara.
Şaroğlu, F., ve Güner, Y. (1981). “Doğu Anadolu'nun Jeomorfolojik Gelişimine Etki Eden Öğeler: Jeomorfoloji, Tektonik, Volkanizma İlişkileri”. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, (50), 24-39.
Şaroğlu, F., ve Yılmaz, Y. (1987). “Doğu Anadolu’da Neotektonik Dönemdeki Jeolojik Evrim ve Havza Modelleri”. MTA Dergisi, (107), 73-94.
Şaroğlu, F., Güner, Y., Kıdd, W,S,F., ve Şengör, A,M,C. (1980). “Neotectonics of Eostern Turkey, New Exidencc for Crustal Shortening and Thickening in a Collision Zone”. EOS, (51), 17.
Şaroğlu, F., ve Yılmaz, Y.(1986). “Doğu Anadolu’da Neotektoniğin Jeolojik Gelişime Başlıca Etkileri”. MTA Enstitüsü Dergisi, (107), 73-94.
Şaroğlu, F. (1986). Doğu Anadolu'nun Neotektonik Dönemde Jeolojik ve Yapısal Evrimi. MTA Jeoloji Etütleri Dairesi, Rapor No: 244, Ankara.
Şenel, M. (1987). 1/100.000 Ölçekli Açınsama Nitelikli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi, Başkale- H38 (K52) Paftası. MTA, Ankara.
Şenel, M., Acarlar, M., Çakmakoğlu, A., Dağer, Z., Erkanol, D., Örçen, S., Taşkıran, M,A., Ulu, Ü., Ünal, M,F., ve Yıldırım, H. (1984). Özalp (Van)-İran Sınırı Arasındaki Alanın Jeolojisi. MTA Raporları, No: 7623, Ankara.
Şengör, A.M.C., ve Kidd, W.S.F. (1979). “The Post-Collisional Tectonics of The Turkish-Iranian Plateau and a Comparison with Tibet”. Tectonophysics, 55, (3-4), 361-376.
Şengör, A.M.C. (1980). Türkiye’nin Neotektoniğinin Esasları, T.J.K. Konferanslar Serisi Yayını, Ankara.
Şengör, A. M. C., ve Yılmaz, Y. (1981). “Tethyan evolution of Turkey: A plate Tectonic Approch”. Tectonophysics, (75), 181–241.
Şengör, A,M,C., Özeren, S., Zor, E., ve Genç, T. (2003). “East Anatolian High Plateau as a Mantle-Supported, N-S Shortened Domal Structure”. Geophysical Research Letters, (30), 24.
Şengör, A.M.C., ve Yılmaz, Y. (1983). Türkiye’de Tetis’in Evrimi Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım. Türkiye Jeoloji Kurumu Yerbilimleri Özel Dizisi Yayını No:1, Ankara.
Utkucu, M., Budakoğlu, E., Yalçın, H., Durmuş, H., Kalkan, H., ve Gülen, L. (2011). 23 Ekim 2011 Van Depremi (Mw=7.2) Hakkında Ön Rapor. Sakarya Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeofizik Mühendisliği Bölümü.
Üner,S., Okuldaş, C,, Yılmaz, A,V. (2015). “Pliyosen Dorutay Havzası (Özalp-Van) Gölsel Çökellerinin Yapısal ve Sedimantolojik Özellikleri.” Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni, (36), 19-30.
Yalçınlar, İ. (1976). Türkiye Jeolojisine Giriş, Edebiyat Fakültesi Matbaası, No.2089, 223-225.
Yılmaz, Y., Şaroğlu, F., Güner, Y. (1987). “Initiation of The Neomagmatism in East Anatolia”. Tectonophysics, (134), 177-199.
Zorer, H , Tonbul, S . (2019). Başkale Havzası’nda Havza Gelişiminin Jeomorfometrik Analizlerle İncelenmesi . Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 29 (2) , 19-38 https://earth.google.com/web (Erişim Tarihi 20.08.2021).
http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx (Erişim Tarihi 19.08.2021).