Hasankeyf İmam Abdullah Camii ve Zaviyesi Vakfı (16-18. Yüzyıllar)
nsanlığın yerleşik hayata geçişiyle başlayan medeniyet sürecinin en önemli uzantısı olan şehirler, tarih boyuncaihtiyaçlara bağlı olarak gelişen çeşitli mekânların oluşturduğu yerleşim yerleridir. Bu mekânlar, şehirde bir aradayaşayan toplumun sosyal, ekonomik, dini ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik yapılardır. Osmanlı şehirlerinin hem siluetinin hem de mimarisinin oluşmasında önemli yeri olan bu yapılar, genellikle vakıf anlayışıyla oluşturulmuş ve sürdürülmüştür. Vakıf anlayışı, şehrin temel birimi olan mahallelerde görülen ahengin, dayanışmave yardımlaşmanın da temelini oluşturmaktadır. Bir Osmanlı şehrinde vakıf kurumunun somut tezahürlerindenolan cami ve zaviye gibi yapılar, toplumun sosyal ve kültürel olarak ilişki içerisinde olmasına ve gelişmesine katkısağlamaktaydı.Bu çalışmada, Osmanlı arşiv belgelerine dayanarak Hasankeyf şehrinin sosyal dokusunun gelişmesine ve gündelik hayatın dinamizmine çok büyük katkı sağlayan İmam Abdullah Camii ve Zaviyesi tanıtılmıştır. Ayrıca bir yapılartopluluğu olan bu vakfın işleyişi, gelir ve gider kalemleriyle, içerisinde çalışan personelin aldıkları ücretlerdenbahsedilmiştir.
Imam Abdullah Mosque and Zawiyah Waqf in Hasankeyf
The cities, which are the most important extension of the process of civilization started by the humans’ transition into the settled life, are the places of settlement formed by various principle entities which are generated based upon the needs of the community throughout the history. These entities are the structures in regards to fulfilling the social, economic, religious and cultural needs of the society which lives together in the city. These structures, which have a significant place in the formation of both the silhouette and architecture of the Ottoman cities, have mostly been created and maintained by means of establishing waqfs. The concept of waqf also forms the harmony, solidarity and cooperation observed in the neighborhoods which are the basic units of the city. In an Ottoman city, the structures such as mosques and hermitages, which are amongst the tangible manifestations of the institution of waqf, had been providing a social and cultural interaction within the society and thus contributing into its development. In this study, based upon the Ottoman archival documents, the Imam Abdullah Mosque and Zawiyah, which provided great contributions into the development of the social fabric and the dynamism of the daily life of the city of Hasankeyf, are introduced. Additionally, the way of operation, revenues and expenditures of the waqf, comprising a group of various buildings, and the wages of its personnel are addressed.
___
- Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Defter Numarası: 539, 1084, 1090, 1094, 1095, 1098, 1099, 1100, 1139, 1158.
- Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Tahrir Defterleri : MM-21, MM-4540, MM-7457, TD-1122.
- Yayımlanmış Olan Arşiv Vesikaları 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I. Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara, 1998.
- El-Mukaddesi (1906). Ahsenü’t-Tekâsim fi Marifeti’l-Ekalim. Nşr. M.J. De Goele, Brill.
- İbn Havkal. Suratü’l-Arz. trc. J.H. Kramers- G. Wiet
- Hısn-ı Keyfâ Vekâyinâmesi (Müellifi Meçhul) Viyana Milli Kütüphanesi, Mxs 355. (Nüzhetu’n-Nâzır ve Râhetü’l-Hâtır).
- Alkan, Mustafa (2007). Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtları Arşivi. Vakıflar Dergisi, (30), 1-34.
- Alkan, Mustafa (2010). Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurûfât Defterleri: Adana Örneği. XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006, Kongreye Sunulan Bildiriler, (4), I. Kısım, 831-842.
- Arık, Oluş (2003). Hasankeyf Üç Dünyanın Buluştuğu Kent. İş Bankası Kültür Yayınları.
- Aydın, Suavi (2000). Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet. Tarih Vakfı Yayınları.
- Akgönül, Serdar.- Eliüşük, Mevlüt (2016). Hasankeyf İmam Abdullah Zaviyesi Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları. Yaşam Bilimleri Dergisi, (6), 193-227.
- Behar, Cem (2014). Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008) Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas Mahallesi. Yapı Kredi Yayınları.
- Beyazıt, Yasemin (2013). Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri. History Studies International Journal of History, (5/1), 36-69.
- Bizbirlik, Alpay (2002). 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Çakar, Enver (2018). Hurufat Defterlerine göre 18. Yüzyılda Palu. Vakıflar Dergisi, (49), 21-41.
- Çakar, Eenver-Uzun, C. (2017). Hurufat Defterlerinde Harput (1690-1812). Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
- Demirtaş, Hasan (2012). Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği. Vakıflar Dergisi, 47-92.
- Erkek, Mehmet Salih (2008). Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Hasankeyf’in İdari Yapısı. I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiriler (II), 75-86.
- Eroğlu Memiş Şerife. (2013). Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât ya da Askerî Rüznamçe Defterleri ve Önemi: Kazâ-i Kudüs-i Şerîf Örneği. Vakıflar Degisi, (29), 115-146.
- Erpolat, Mehmet Salih (2008). Tahrir Defterlerindeki Kayıtlara Göre Hasankeyf Sancağı’nda İskân ve Nüfus. I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiriler (II), 55-73.
- Gabriel, Albert (1940). Voyages Archeologiuqes dans la Torquie Oriantale. Paris, E. De. Boccard.
- Genç, Mehmet (2006). Nâzır. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (32). 449-450.
- Göyünç, Nejat (1991). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Halaçoğlu, Yusuf (2007). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- İnalcık, Halil (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. (1), Eren Yayıncılık.
- İpşirli, Mehmet (1992). Câbî. DİA, (6). 529-530.
- İpşirli, Mehmet (1994). Duâgû. DİA, 541-542.
- Kallek, Cengiz (2002), Kile, DİA, 568-571.
- Kallek, Cengiz (2006). Müd. DİA, 457-459.
- Kılıcı, Ali (1987). .Hasankeyf Vakıf Eserleri. Vakıf Haftası Dergisi, (5), 159-188.
- Kılıç, Orhan (2014). Kürdistan Tabirinin Osmanlı Uygulamasındaki Muhtevası Üzerine Bazı Tespitler (16- 18. Yüzyıllar). Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu Bildiriler, (1), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 167-212.
- Küçükaşçı, Mustafa Sabri (2006). Müezzin. DİA, (31). 491-496.
- Ocak, Ahmet. Yaşar (1978). Zaviyeler: Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme. Vakıflar Dergisi, (12), 248-258.
- Oguzoğlu, Yusuf (1997). Hasankeyf. DİA, (16). 364-368.
- Öztürk, Nazif (2006). Mütevelli. DİA, (32). 217-220.
- Sözen, Metin (1981). Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
- Ünal, Mehmet Ali (1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Yediyıldız, Bahaeddin (2012). Vakıf. DİA, (42). 479-486.
- Yıldırım, Ahmet (2004). Hasankeyf-Gercüş ve Yakın Çevresinin Fiziki Coğrafyası. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara
- Yıldırım, Banu E. (2006). Hasankeyf İlçe Merkezinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Elazığ
- Zengin, Burhan (2001). Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri. İstanbul.
- ISSN: 1011-7474
- Başlangıç: 2015
- Yayıncı: Mehmet Kurtoğlu