MİRZA MUHAMMED HÜSEYİN FERAHANİ İLE 1885 YAZINDA TAHRAN’DAN İSTANBUL’A SEYAHAT

Seyahatname, diğer adıyla gezi yazısı yazımı Fars edebiyatının en eski geleneklerinden birisidir. İlkin hayalî diyarlara yönelik olarak yapılan seyahatleri konu edinen Fars seyahatnameleri, zamanla gerçekte yapılan yolculuklar sonucunda yazılmaya başlamıştır. Safeviler zamanından itibaren seyahatnamelerin çoğalmasında Şii ulemanın seyahatlerinin, hac ve kutsal yer ziyaretlerinin ve Hindistan gezilerinin kitaba dökülmesi başat rol oynamıştır. İran’da Kaçarların şahlığı ele geçirmesiyle resmî devlet görevlileri, din adamları ve farklı sınıflardan insanların yaptıkları yolculuklar öne çıkmıştır. Kaçarlar döneminde yapılan seyahatlerde, gidilen yerlerin toplumsal hayatı ve yaşam standartları üzerinde önemli gözlemlere de yer verilmiştir. Kaçar Hanedanı döneminde yazılan seyahatnamelerinden birisi de Mirza Muhammed Ferahani’ye aittir. Melikü’l-küttâb lakabıyla da bilenen Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani 1885 yılında başladığı hac seyahatini 1886’da tamamlayarak Tahran’a dönmüştür. Seyyahın bu seyahatine ait gözlem ve deneyimlerini içeren Sefername-yi Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani başlığını taşıyan eseri Tahran’da dönemin kaynaklarından da faydalanarak yayımlanmıştır. Bu çalışmada, Ferahani’nin seyahatnamesi yanında Fars literatüründe bulunan çeşitli araştırma eserlerinden hareketle Ferahani’nin hac yolculuğunun Tahran’dan İstanbul’a kadarki kısmı merkeze alınmıştır. Ferahani yolculuğunun bu safhasında sırasıyla Kazvin, Reşt, Enzeli, Bakü, Batum, Tiflis gibi şehirlere uğramış; Tiflis’ten Karadeniz yoluyla Trabzon, Giresun, Ordu ve Samsun gibi şehirlerden geçerek İstanbul’a ulaşmıştır. Çalışmanın giriş kısmında, Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani’nin hayatı, eserleri ve İstanbul yolculuğunun arka planı ele alınmıştır. Sonraki bölümlerinde, müellifin Tahran’dan İstanbul’a yolculuğu değerlendirilmiştir. Sonuç kısmında Ferahani’nin geri dönüş yolculuğuna ait özet bir bilgi verilmiştir. Bu yazıyla İranlı hacıların Osmanlı Devleti’nin son dönemindeki hac yolculuklarının ve Türkiye’de az bilinen İranlı seyyah Ferahani’nin tanıtılması, böylece İran araştırmalarına mütevazı bir katkı sunulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Ferahani, Sefername, İran, Tahran, İstanbul.

PDF

___

Ağarlı, Murat, “İslam Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47 (2006), s. 195-214.
Acar, Serkan, “Kızılbaş Türk Don Juan’ın Avrupa Sefareti” Belleten, 76/276 (2012), s. 479-502.
Acar, Şinasi-Özveri, Murat, “Bir İstanbul Okçuluk Menzilnâmesi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 18/2 (2017), s. 24-58.
Aktepe, M. Münir, Mehmed Emnî Beyefendi (Paşa)’nın Rusya Sefâreti ve Sefâret-namesi, Ankara 1989.
Atmaca, Emine, “Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 27 (2009), s. 21-48.
Azamat, Nihat, “Nâsır-ı Hüsrev”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 37, (2006), s. 395-397.
Bamdad, Mehdi, Şerh-i Hal-ı Recal-ı İran der Karn 12, 13 ve 14 Hicri. Cilt. 3, Tahran 1371.
Bayat, Oruç Bey, Don Juan-i İrani. (Terc. Mesut Recebniya), Tahran 1338.
Caferiyan, Resul, Sefernâmehâ-yi Hacc-ı Kâcârî, Cilt. 1-8, Tahran 1389.
Cukar, Menûçihr-Neseb, Mehran Neziri, “Sebkşinâsî Sâhtârî Sefernameha-yı Atebât Dore-yi Kaçar”, Pijuhişha-yı Nesr ve Nezm-ı Farsi, 1 (1396), s, 49-71.
Çağrıcı, Mustafa, “Seyahat”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 37, (2009), s. 7-9.
Çankaya, Şeyma, İslam Kültüründe Seyahat ve Endülüslü Seyyah İbn Cübeyr’in Hac Yolculuğu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2019.
Devebakan, Mikail, İran’ın Modernleşme ve Meşrutiyete Geçiş Sürecinde Önemli Bir Aktör: Mirza Malkum Han (1833–1908), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2018.
Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. (19. bs.), İstanbul 2002.
Dilek, Kaan, “İran Seyyahları ve Farsça Seyahatnameler”, Kebikeç, 24 (2007), s. 211-218.
Dilek, Kaan, “Fars Edebiyatı”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 37, (2009), s. 11-13.
Dursun, Davut, “Bakü”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 4, (1991), s. 550-551.
Erdoğan, Türkan, “Alexander W. Kinglake’in Eothen Adlı Seyahatnamesinde Doğu-Batı İmgesi ve İnsan Tasvirleri”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (2011), s. 117-125.
Ferahani, Mirza Muhammed Hüseyin, Sefername-yi Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani, (Hafız Ferman Fermaniyan), Tahran 1342.
Ferahani, Mirza Muhammed Hüseyin, Sefername-yi Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani, (Çalış. Mesud Golzari) Tahran, 1362.
Ferman Fermayiyan, Hafız, “İşâre-yi ber Şerh-i Zendegi ve Âsar-ı Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani”, Yegmâ, 189 (1343), s. 18-24.
Feuvrier, Jean-Baptiste, Se Sal der Derbar İran. (Terc. Abbas İkbal Aştiyani), Tahran 1326.
Gıyaseddin Nakkaş, Hıtay Sefaretnamesi, (Haz. Betül Mutlu), Ankara 2013.
Hacı Zeynel Abidin-i Meragaî, Seyâhatname-yi İbrahim Beküyg ya belâ-yı Ta’assub-ı U. (Çalış. Bakır Mu’minî), Tahran 1344.
Hacı Zeynel Abidin-i Meragaî, Seyahatname-i İbrahim Bey veya Vatanseverlik Belası, (Çev. Mustafa Çiftçi), Ankara 2019.
Halaçoğlu, Yusuf, “Fersah”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 12, (1995), s. 412.
Halaçoğlu, Yusuf, “Menzil”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 29, (2004), s. 159-161.
Hanilçe, Murat, “1826 Sonbaharında Erzurum’dan İstanbul’a Seyahat-Britanyalı Asker James Edward Alexander: Hayatı ve Erzurum’dan İstanbul’a Yolculuğu”, Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (2019), s. 67-108.
Hidayet, Rızakulu, Sefaretname-yi Harezm, (Tas. Cemşid Keyanfer), Tahran 1356.
Kaimmakami, Cihangir, “Rical-ı Dore-yı Kaçariye: Şerh-ı Hal-ı Melikü’l-Küttâb Ferahani”, Yadgar, 38 (1327), s. 22-34.
Kanar, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, (2. bs.), İstanbul 2010.
Kotan, Ayşegül, Sefernâmenin Morfolojik Açıdan İncelenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2002.
Maden, Sedat, “Türk Edebiyatında Seyahatnameler ve Gezi Yazıları”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37 (2008), s. 147-158.
Mehmed Salâhî, Kâmûs-ı Osmânî. (Haz: Ali Birinci), İstanbul 2019.
Mursilivend, Hasan, Tarihçe-i Seyrüsefer der İran, Tahran 1376.
Nasır-ı Hüsrev, Şark İslâm Klasikleri Sefernâme Nâsır-ı Hüsrev, (Çev. Abdülvehhab Tarzî), Ankara 1994.
Oy, Harun, Eskiçağ’da Ordu ve Yöresi. Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Ordu I, (Ed. Sadullah Gülten-Tuğrul Özcan-Kamil Yavuz), Erzurum 2021.
Özerdim, M. Nabi, “Acaibü’l-Letaif (Hıtay Sefaretnamesi) ile Çin Kaynakları Arasında İlgi”, DTCF Dergisi, 8/3 (1950), s. 345-371.
Sever, Zafer, “19. Asır Rus Matbuatında Türkler ve Türk Dünyası: Severnıy Arhiv Arhiv Örneği”, Mavi Atlas, 9/2 (2021), s. 34-46.
Tekinsoy, Yunus Emre–Hanilçe, Murat, “Romanya Sürat Vapurlarıyla 1911’de Köstence’den İskenderiye’ye Seyahat–Bir Tarife Broşürü ve Bir Gezi Programına Göre-”, Turkish Studies, 16/3 (2021), s. 1051-1073.
Uygun, Süleyman, “Karadeniz Sularında Fransız Paquet Vapur Kumpanyası (1878-1914)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 20 (2016), s. 137-172.
Viraf, Arda, Ardavirafname; Cennet, Araf ve Cehennem, (Çev. Nimet Yıldırım), İstanbul 2011.
Yazıcı, Hüseyin, “Seyahatnâme" TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 37, (2009), s. 9-11.