İmâdeddîn Zengî’nin Musul Valiliği Öncesi Hayatı ve Faaliyetleri

Sultan Alparslan’ın en önemli gulâmlarından biri olan Kasımuddevle Aksungur’un oğlu İmâdeddîn Zengî, Selçukluların Haçlılara karşı mücadelesinde simge isimlerdendir. Babasının öldürülmesinin ardından küçük yaşta yetim kalan Zengî bir süre etrafındaki Türkmenlerle birlikte Halep'te yaşamış, daha sonra Kürboğa’nın talebiyle Musul’a yerleşmiştir. Zengî Kürboğa’nın ardından Sungurca, Musa et-Türkmani, Çökürmüş, Çavlı, Mevdûd, Aksungur el-Porsukî ve Cüyûş Bey’in kontrolünde çeyrek asırdan fazla zaman geçirirken, bu dönem siyasî hayatının yarısından fazlasına tekabül etmektedir. İlk olarak Kürboğa himayesinde savaşmış olan Türkmen emîr, Çökürmüş idaresinde Haçlılarla karşı karşıya gelmiş, Mevdûd devrinde adını farklı coğrafyalarda duyurmuş ve Aksungur el-Porsukî kontrolünde idari göreve atanmıştır. Türk valilerin himayesinde büyümek Zengî’nin siyasî ve askerî kariyerini ciddi manada etkilerken, emîr onlardan edindiği tecrübe ve şöhreti hayatının geri kalanında ustaca kullanmıştır. Biz bu çalışmada, bugüne kadar İmâdeddîn Zengî hakkında yapılan çalışmalardan farklı olarak, Türkmen emîrin gençlik dönemini ilgili kaynaklardan aktarmaya çalıştık. Kronolojik sıra esas alınarak kaleme alınan makale, Zengî’nin çocukluk çağlarından başlayıp Musul yönetimine atandığı güne dek sürmektedir.

Anahtar Kelimeler:

İmâdeddîn Zengî, Musul, Mevdûd, Kürboğa, Aksungur el-Porsukî, ‘Imād al-Dīn Zengī, Mosul, Mawdūd, Kerbogha, Aḳsunḳur al-Bursuqī.

The Life and Activities of ‘Imād al-Dīn Zengī Before the Governorship of Mosul

‘Imād al-Dīn Zengī, son of Ḳasīm al-Dawla Aḳsunḳur, one of the most essential ghulām of Sultan Alparslan, is one of the prominent names in the struggle of the Seljuks against the Crusaders. Orphaned at a young age after his father had been killed, Zengī lived in Aleppo for a while with the Turkomāns around him and then settled in Mosul at the request of Kerbogha. While Zengī spent more than a quarter of a century in Mosul under the administration of Sonqurcha, Musa al-Turkomānī, Jaqarmish, Chavli, Mawdūd, Aḳsunḳur al-Bursuqī, and Juyush Beg, following Kerbogha, this period corresponds to more than half of his political life. The Turkomān amir first fought under the auspices of Kerbogha, faced the Crusaders under the rule of Jaqarmish, made his name known in different geographies during the Mawdūd era, and was appointed to an administrative task under the control of Aḳsunḳur al-Bursuqī. While growing up under the auspices of Turkish governors seriously affected Zengī’s political and military career, amir skillfully used the experience and fame he gained from them for the rest of his life. In this study, we tried to convey the youth period of the Turkomān amir from the relevant literature, unlike the studies on ‘Imād al-Dīn Zengī so far. The article, written in chronological order, starts from the childhood of Zengī and continues until the day he was appointed to the Mosul administration.

Keywords:

‘Imād al-Dīn Zengī, Mosul, Mawdūd, Kerbogha, Aḳsunḳur al-Bursuqī.,

PDF

___

Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana: History of the Journey to Jerusalem, Edited and Translated by Susan B. Edgington, Oxford 2007.
Anonymous Syriac Chronicle, İng. Çev. A. S. Tritton and H. A. R. Gibb, ‘’The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac
Chronicle’’, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 1 (Jan. 1933), pp. 69-101.
Cemâlüddîn Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, C.V, Kâhire 1932.
Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, C.I, Thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl, Kahire 1953.
Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm b. Şeddâd el-Ensârî el-Halebî, el-Aʿlâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, el-cüzü'l sâlis, Nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre, Dımaşk 1991.
Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî (İbnü'l-Verdî), Târîhu İbnü’l-Verdî, C.I-II, Necef 1969.
Ebû Ya‘lâ er-Reîsülecel Mecdürrüesâ el-Amîd Hamza b. Esed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī et-Temîmî (İbnü'l-Kalânisî), Zeylü Târîhi Dımaşk, Beyrut 1908.
Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (İbn Haldûn), Kitâbü’l-İber Dîvânü’l-Mübtede ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l Berber ve Men-Âsarahüm min-Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, C.V, Kahire 1865.
Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, C. XVII, Beyrut 1995.
Ebû’l-Fidâ’ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, C.II, Beyrut 1997.
Ebû’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü'l-Esir, Et-Târih-ul-Bahîr fi’d-Devletü’l-Atabekiyye, Kahire 1963.
Ebû’l-Kāsım Alî b. el-Hasan b. Hibetillâh b. Abdillâh eş-Şâfiî (İbn Asâkir), Târîhu Medîneti Dımaşk, C. XIX, Thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî, Beyrut 1995.
Fulcherius Carnotensis, Kudüs Seferi, Çev. İlcan Bihter Barlas, İstanbul 2009.
Hâfız Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz et-Türkmânî ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, C. XLVIII, Thk. Ömer Abdusselam Tedmürî, Beyrut 1992.
Hâfız Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz et-Türkmânî ez-Zehebî, Düvelü’l-İslâm, C.II, Haydârâbâd ed-Dekken 1944.
İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Aʿyân (Biographical Dictionary),Vol. I, Translated From The Arabic By: Mac Guckin De Slane, London 1843.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih (İslâm Tarihî), Çev. Abdülkerim Özaydın, C.X, İstanbul 1987.
Kemâlüddîn Ebü’l-Kāsım Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh İbnü'l-Adîm, Bugyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, C.IV-VIII, Beyrut 1988; Biyografilerle Selçuklu Tarihi İbnü’l-Adîm Bugyetü’t-Taleb fî Tarihi Haleb, Çeviri, notlar ve açıklamalar: Ali Sevim, Ankara 1989.
Kemâlüddîn Ebü’l-Kāsım Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh İbnü’l-Adîm, Zübdetü'l-Haleb Min Târîhi Haleb, C.II, Dımaşk 1951.
Muhammed b. Ali Azîmî, Târîhu Haleb, Thk. İbrahim Za’rúr, Dımaşk 1984.
Smbat Sparabet, Chronicle, İng. Trc. Robert Bedrosian, New Jersey 2005.
Şemsüddîn Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdullah Sıbt İbnü'l-Cevzî, Mir'âtü'z-Zamân fî Târîhi'l-A'yân, C.XIX-XX, Beyrut 2013.
Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku’l-Ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), Çeviri ve Notlar: D. Ahsen Batur, İstanbul 2014.
Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî ed-Dimaşkî (Ebû Şâme), Kitâbü'r-Ravzateyn fî Ahbâri'd-Devleteyn, C. I, Beyrut 1997.
Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952/1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162),Türkçeye Çev. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Eduard Dulaurer, M. Halil Yınanç, 2. Baskı, Ankara 1987.
Üsâme İbn Münkız, İbretler Kitabı (Kitab El-İ'tibar), Çev. Yusuf Ziya Cömert, İstanbul 1992.
Walter The Chancellor, Walter The Chancellor’s The Antiochene Wars, Translation and Commentary: Thomas S. Asbridge-Susan B. Edgington, Routledge Taylor&Francis Group, 2018.
Alptekin, Coşkun, The Reign of Zangi (521-541/1127-1146), Erzurum 1978.
Gök, İbrahim, Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Ankara 2013.
Gürbüz, Osman, ‘’XII. Yüzyıl İslâm Dünyasında Örnek Bir Yönetici: İmâdeddin Zengî’’, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 38, Erzurum 2012, s.51-66.
Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2019.
Kayhan, Hüseyin, Irak Selçukluları, Konya 2001.
Küçüksipahioğlu, Birsel, ‘’Mevdûd b. Altuntekin: Haçlılarla Mücadele Eden Bir Selçuklu Komutanı’’, TYB Akademi, Yıl: 4 Sayı:12, Eylül 2014, s.37-50.
Metin, Tülay, ‘’Emîr Necmeddin İlgâzi Dönemi Artuklu-Haçlı Münasebetleri ve Afrin Zaferi (28 Haziran 1119)’’, Belleten, 83 /298 (2019), s.817-852.
Özaydın, Abdülkerim, ‘’Sencer’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXXVI, İstanbul 2009, s.507-511.
Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara, 1990.
Özaydın, Abdülkerim,‘’Büyük Selçuklu Emîri Kürboğa’’, Tarih Dergisi, Cilt 0/Sayı 36 (2000), s. 405-422.
Sallâbî, Ali Muhammed, Zengîler Dönemi, Çev. Turgut Akyüz, İstanbul 2014.
Sevim, Ali, Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, Ankara 1990.
Takkuş, Muhammed Süheyl, Târîhu Zengîyyîn fî Musul ve Bilâdi’ş-Şâm, Beyrut 2010.
Takkuş, Muhammed Süheyl, Târihü’s-Selâcik fî Bilâdü’ş-Şâm, Beyrut 2020.
Yürekli, Tülay, ‘’Atabeg İmâdeddîn Zengî’nin Şahsî Hayatı’’, Nüsha, Yıl 9/Sayı 28 (2009-I), s.113-122.
Kömüşlü, Fatma, Türkiye Selçukluları İle Zengîler Arasındaki Münasebetler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2021.
Rıdha, Marwah, İmadeddin Zengi Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2014.
Turan, Abdülkadir, Nûreddin Mahmud Zengî ve Devri, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2018.
Zakkar, Suheil, The Emirate of Aleppo, Unpublished Doctoral Dissertation, London 1969.