Eş’arî Kelâmında İmâmet Nazariyesi: Cüveynî Örneği*
İslâm düşünce tarihinde Hz. Peygamber’in vefatını takip eden süreçte her toplumdaolabilecek bazı ihtilaflar ortaya çıkmıştır. Bunların arasında önemli bir yere sahip olankonulardan birisi hiç şüphesiz “imâmet” sorunudur. İmâmet ya da başka bir ifadeylehilâfet meselesi tarihte bir yönetim sorunu gibi görünse de aslında itikâdî bir tartışmayadönüştürülmüş ve İslâm inanç ekolleri arasında “Şia” ile ete kemiğe bürünen bir itikadîekolün varoluşsal esası olmuştur.Şia’nın siyasî olan imâmet meselesini bir inanç esası olarak kabul etmesi, imâmın ancaknass ve tayin yoluyla atanabileceği ve masum olması gerektiği gibi fikirleri savunmasıüzerine Ehl-i Sünnet, imâmet meselesine ilişkin tartışmalara dâhil olmuş ve konuyuŞia’ya reddiye şeklinde ele almıştır. Sünnî kelâm ekolü olan Eş’ariyye de imâmetkonusunda İmâmiyye Şiası’nın iddialarını reddetmiştir. Bu iki ekolün imâmetkonusunda temel ayrışma noktaları imâmetin vücûbiyetinin temellendirilmesi,imâmetin belirlenme yöntemi, mefdûlün imâmeti, ilk üç halifenin meşruiyeti, imâmdabulunması gereken vasıflar, imâmın görevden azlinin imkânı, her dönemde bir imâmınolmasının gerekliliği gibi yapısal hususlardır. Bu noktada Eş’ariyye, temelde imâmetiictihadî bir mesele olarak görmüş ve siyasal otoriteyi dinî otoriteden farklı bir düzlemeyerleştirme çabasına girişmiştir. Fakat Eş’arî okulun imâmet anlayışını derli topluortaya koyan müstakil bir çalışma mevcut değildir. Bu makalede, Eş’arî kelâm okulununimâmet nazariyesini anlamak için İslâm siyaset anlayışının hatırı sayılırteorisyenlerinden olan İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin konu ile ilgili görüşlerimercek altına alınmıştır. Öyle ki o, imâmet meselesine ilişkin müstakil eser telif edenbirkaç kelâmcıdan biridir. Onun görüşleri temelde İmâmiyye Şiası’nın iddialarına birreddiye olduğu için, bu çalışmada, öncelikle İmâmiyye Şiası’nın iddiaları kendikaynaklarından tespit edilerek ele alınmış, ardından da Cüveynî’nin eleştirilerine yerverilmiştir. Böylelikle Eş’arî kelâmında imâmet meselesinin nasıl ele alındığı tespitedilmeye çalışılmıştır.
Imâmate Theory in the Case of Ash’ari: The Example of Juwayni
In the history of Islamic thought, in the process of following the death of the Prophet, some disputes emerged as it does in every society. One of the issues that have a significant place among them is undoubtedly the question of “imâmate”. Although imâmate, or in other words, caliphate seems to be a management problem in the history, in fact it was transformed into debate of faith and became an existential essence of a faithful school, which shaped in flesh and bones with “the Shi’a” among the Islamic faith schools. The school of Ahl al-Sunnah have been involved in the debate on the subject of imâmate on the basis of Shia's acceptance of the political imâmate issue as a belief base and his defense of the idea that the imâm can only be assigned by nass and appointment and should be innocent, and the school of Ahl al-Sunnah addressed this issue as a refusal to Shi’ah. Ash’ariyya, a Sunni kalam school, rejected the claims of İmâmiyya Shi’ah for the issue of imâmate. The basic disintegration points of these two schools on the problem of imâmate are the foundation of imâmate, the methods of determining the imâmate, the validity of mefdul’s imâmate, the legitimacy of the first three caliphs, the qualities to be searched for imâmate position, the possibilities of dismissing the imâm, and the necessity of having an imâm in every period. At this point, Ash’ariyya regarded the imâmate as a matter of ijtihad, and attempted to set political power at a different level from the religious power. However, there is no independent study that reveals the imâmate of the Ash'ari school. In this context, we have examined İmâm al-Haramain Al-Juwayni, a wellknown theoretician of Islamic politics, in order to understand the imâmate theory of the Ash’ari kalam school. Such that he is one of the few theologians who copyright the independent study about imâmate issue. Since his views were mainly a rejection of the claims of İmâmiyya Shi'a, in this study, firstly the claims of İmâmiyye Shi'ah are determined from their sources and then Juwayni’s criticizes are included. Thus, it is tried to determine how Ash’ari kalam school addressed the imâmate issue.
___
- Abdulhamid, İrfan, İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akâid Esasları, ter. M. Saim Yeprem, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2014.
- Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafa, neş. Saîd b. Hâfız-Ahmed el-Halebî, Beyrut 1988.
- Ahmed, Manzûriddin, “Kur’an’da Anahtar Siyasi Kavramlar”, İslâmda Siyaset Düşüncesi, ter. Kâzım Güleçyüz, İstanbul 1995.
- Allâme Eminî, Gadîr-i Hum, ter. Seyyid Ali Hüseyni-Bahri Akyol, İran 1998.
- Bâkıllânî, Kitâbu’t-Temhîd, neş. İ. Ahmed Haydar, Beyrut 1987.
- Bozan, Metin, “İmâmiyye Şiası’nın Peygamberlik ve İmâmet Anlayışlarının Mukayesesi”, Dini Araştırmalar, 2006, IX, ss. 95-112.
- Bozan, Metin, İmâmiyye Şiasının İmâmet Tasavvuru, Ankara: İlahiyat Yay., 2007.
- Bozan, Metin, İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2004.
- Cengiz, Yunus, Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlak Düşüncesi, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
- Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, tah. M. Bedruddîn el-Halebî, Mısır 1907.
- Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn, Gıyasü’l-Ümem fî’t-Tiyâsi’z-Zulem, tah. Mustafa Hilmi-Fuad Abdülmün’im, İskenderiye 1979.
- Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn, Gıyasü’l-Ümem fî’t-Tiyâsi’z-Zulem, ter. Abdullah Ünalan, İstanbul 2016.
- Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn, Kitâbü’l-İrşâd, tah. M. Yusuf Musa-Abdulmun’im Abdulhamid, Mısır 1950.
- Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn, Luma’u’l-Edille fî Kavâidi Akâidi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, tah. Fevkiye Hüseyin Mahmud, Beyrut 1987.
- Demîci, Süleyman, el-İmâmetu’l-Uzma, ter. İbrahim Cücük, İstanbul 1996.
- Demir, Ahmet İshak, “İsna Aşeriyye’de İmamın Otoritesi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, III, sayı:3, 2003, ss. 109-125.
- Ensârî, Abdulhamid İsmail, “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”, DİA, İstanbul 1994, X, ss. 539-541.
- Fığlalı, E. Ruhi, İmâmiyye Şiası, İstanbul 1984.
- Gecit, M. Salih, “Cüveynî’nin İmâmet Anlayışında Başkanlık Krizinin Çözümü (Gıyâsü’lÜmem Modeli)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.7, sayı:34, ss. 393-408.
- Gecit, M. Salih, “Cüveynî’nin Hilafet Anlayışı”, EKEV Akademi Dergisi, yıl:18, sayı:58, 2014, ss. 485-504.
- Gölpınarlı, Abdulbakî, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik, İstanbul 2011.
- Hâlisi, Muhammed b. Muhammed, İhyâ’u’ş-Şeri’a fî’l-Mezhebi’ş-Şia, Bağdad 1951.
- Heytemî, Ahmed b. Hacer, es-Savâiku’l-muhtika fi’r-reddi ala Ehl’il-Bida’i ve’z-Zındıkâ, tlk. Abdülvahhab Abdüllatif, Kahire tsz.
- Hillî, Allâme, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, el-Elfeyn fî İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib, Beyrut 1982.
- Hillî, Allâme, İbn Mutahhar Hasan b. Yusuf, Nehcu’l-Hak ve Keşfu’s-Sıdk, (neş. A. elHüseynî el-Urumevî), Kum 1407.
- Humeynî, Âyetullah Ruhullah, İslâm Fıkhında Devlet, ter. H. Perviz Hatemi, İstanbul 1979. Hüseynî, Ebû’l-Feth, Miftâhu’l-Bâb, Meşhed 1370.
- İbn Haldun, Mukaddime, ter. Süleyman Uludağ, İstanbul 2014.
- İbn Hazm, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, tah. Muhammed İbrahim NasrAbdurrahman Umeyra, Beyrut 1996.
- İbnu’l-Ferrâ, Ebû Ya’lâ, Ahkâmü’s-Sultâniyye, tah. Muhammed Hamid el-Feykî, Beyrut 2000.
- Kâşifu’l-Gıta, Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, ter. Abdülbakıy Gölpınarlı, Kayseri 1992.
- Mağribî, Numan b. Muhammed Temîmî, Deâimü’l-İslâm, Mısır 1385.
- Mâverdî, Ahkâmu’s-Sultâniyye, tah. Ahmed Mübarek el-Bağdadî, Kuveyt 1989.
- Mes’ûdî, Ebî’l-Hasan Ali b. Huseyn, Murûcu’z-Zeheb, tah. Saîd Muhammed el-Lehhâm, Beyrut 1997.
- Murtazâ, Şerîf Ebî’l-Kâsım Ali b. Hüseyin Murtazâ, eş-Şâfî fi’l-İmâme, Tahran 1986.
- Muzaffer, Muhammed Rıza, Akâidü’l-İmâmiyye, ter. Abdülbakiy Gölpınarlı, İstanbul 1978,.
- Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberi el-Bağdâdî, el-İfsâh fî İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn, tah. Dirasâtü’l-İslâmiyye, Kum 1412.
- Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberi el-Bağdâdî, Evâilu’l-Makâlât fî Mezâhibi’l-Muhtârât, neş. Mehdi Muhakkik, Tahran 1372.
- Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukberi el-Bağdâdî, Fusûlu’l-Muhtâra, tah. S. Ali M. Şerîfî, Beyrut 1993.
- Nesefî, Ebu’l-Muîn, Tebsıratü’l-Edille, tah. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Ankara 2003.
- Öz, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze Şiîlik ve Kolları, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
- Öz, Mustafa, “İmâmiyye”, DİA, İstanbul 2000, XXII, ss. 207-209.
- Râzî, Fahruddîn, Kitâbu’l-Erbaîn, tah. A. Hicâzî es-Seka, Beyrut 2004.
- Reyşehrî, Muhammedî, İmamet ve Rehberiyet Felsefesi, ter. Ünal Çetinkaya, Ankara 1991.
- Sübhânî, Ca’fer, Muhâdarâtun fi’l-İlâhiyyât, Kum 1431.
- Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, tah. E. Ali Mehran-A. Hasan Fâur, Beyrut 1993.
- Tabâtabaî, Allâme, el-Mîzân fî Tefsiri’l-Kur’an, Tahran 1397.
- Teftazânî, Mesûd b. Ömer b. Abdullah Sâduddin, Şerhu’l-Makâsıd, tah. Abdurrahmân Umeyre, Beyrut 1998.
- Tirmizî, Ebû İsâ, Muhammed b. İsâ, Sünen, İstanbul 1992.
- Tûsî, Ebû Câ’fer, Kitâbu Temhîdi’l-Usûl, Tahran 1362.
- Tûsî, Nâsıruddîn, Keşfu’l-Murâd fî Şerhi Tecrîdi’l-İ’tikâd, Beyrut 1988.
- Tûsî, Nâsıruddîn, Risâle-i İmâmet, ter. Hasan Onat, AÜİFD, XXXV, 1996.
- Şaşa, Mehmet, “Mutezile’de “Emr-i bi’l-Maruf Nehy-i ani’l-Münker” İlkesi ve Siyasi Otorite”, ASSAM, 2018, sayı:10, ss. 88-100.
- Uludağ, Süleyman, İslâm Siyâset İlişkileri, İstanbul: Dergah Yayınları, 2008.
- Uludağ, Süleyman, İslam’da İnanç Konuları ve İtikadi Mezhepler, İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
- U’tum, Muhammed Abdülkerim, en-Nazariyyetü’s-Siyasiyyeti’l-Muasıra li’ş-Şia, Amman 1409.
- Ünalan, Abdullah, İmâmet Teorisinin Referanslarında Ehl-i Sünnet ve Şia’ya Göre Hadis, Ankara: Elips Kitap, 2006.
- Ünverdi, Veysi, İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi; Kâdî Abdülcebbâr Örneği, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2015.
- Zahîr, İhsan İlâhî, Şia’nın Kur’an, İmâmet ve Takiyye Anlayışı, ter. Sabri Hizmetli-Hasan Onat, Ankara 1984.
- ISSN: 1305-2632
- Başlangıç: 2004
- Yayıncı: İSTANBUL SABAHATTİN ZAİM ÜNİVERSİTESİ