KÖKTÜRK HARFLİ YAZITLARDA FİİLİMSİ EKSİLTİLERİ

Türkiye’de ve dünyada Köktürk yazılı metinler hakkında birçok çalışma yapılmıştır. Üzerinde en çok durulan konulardan biri metinlerin dil hususiyetleri olmuştur. Bu alanda henüz aydınlatılmayı bekleyen birçok konu vardır. Metinlerdeki eksiltili yapılar bazı çalışmalarda irdelenmiş ve üzerinde fikirler beyan edilmiştir. Yazıtlardaki eksiltmeler; öge eksiltmelerinden, tamlama eksiltmelerine; çekim eki eksiltmelerinden ek-fiil eksiltmelerine kadar birçok alanda incelenmiştir. Sık tekrar eden eksiltmeler araştırmacılar arasında görüş ayrılıklarına da sebep olmuştur. Anlaşılması zor, farklı yapılar, eksiltmeler gözetilmeden açıklanmaya çalışıldığında metinlerde ya okuma ya da anlamlandırma hatalarına sebep olmuştur. Bu gibi durumlarda eksiltilerin az sözle çok ve etkili anlamlar dile getirme gücü göz ardı edilmemelidir. Köktürk harfli yazıtlardaki eksiltiler rastgele değil, belli kurallar çerçevesinde gerçekleşir ve bu eksiltiler Eski Türkçenin kuralları dâhilinde anlam kazanır. Köktürkçede fiilimsi eksiltmeleri sıfat-fiil ve zarf-fiillerin işaretsiz kaldığı söz dizimsel yapılarda bulunmaktadır. Bazı fiilimsi eksiltilmeleri alt türleriyle kısaltma grupları içinde incelense de kısaltma grubu içinde değerlendirilemeyecek fiilimsi eksiltmeleri Köktürkçede daha çoktur. Yazıtlarda fiilimsi eksiltmeleri sıfat-fiil ve zarf-fiil kategorilerinde gerçekleşmiştir. Bu çalışmada bengü taşlardaki fiilimsi eksiltmeleri tespit edilmiştir. Eksiltmelerin hangi dil kuralları çerçevesinde gerçekleştiği betimlenmiş ve bir tasnif yapılmıştır.

___

  • Aksan, D. (2003). En eski Türkçenin izlerinde, following the traces of pro-turkic. İstanbul: Multilingual Yay.
  • Alyılmaz, C. (1994). Orhun yazıtlarının söz dizimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yay.
  • Alyılmaz, C. (2003). Bugut yazıtı ve anıt mezar külliyesi üzerine. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 13. Konya Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. 11-21.
  • Alyılmaz, C. (2005). Gürbelcin (Gurvaljin-uul) yazıtlarıyla ilgili bazı düzeltmeler. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13. 73-79.
  • Alyılmaz, C. (2007). (Kök)Türk harfli yazıtların izinde. Ankara: Karam Yayıncılık.
  • Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin Yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
  • Atalay, B. (1985-1986). Divanü Lugati’t-Türk tercümesi, C. I-IV. Ankara: TDK Yayınları.
  • Ayaz, Eyüp Sertaç (2021). Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki teŋriteg teŋride bolmış Türük bilge kagan ve teŋriteg teŋri yaratmış Türük bilge kagan ibareleri üzerine. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27, 35-56.
  • Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
  • Barutçu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Genel Türk Tarihi 2. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 457-492.
  • Barutçu Özönder, F. Sema (1995), teñri teg teñri yaratmiş türük bilge kagan ve teñri teg teñride bolmış türük bilge kagan ibareleri üzerine. Türk Kültürü Araştırmaları: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Armağanı, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 89-100.
  • Berta, Á. (2004). Szavaimat jól halljátok… A Türk És Uigur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jatepress.
  • Berta, Á. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını. (Çev. Emine Yılmaz). Ankara: TDK Yay.
  • Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of prethirteenth-century turkish. Oxford University Press. (ED).
  • Çakır, U. (2007). Türkiye Türkçesinde kalıplaşmış eksiltili yapılar. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Daşdemir, M. (2015). Oklama yöntemiyle Türkçenin yapısal-işlevsel söz dizimi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
  • Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi-modern Türk dil bilgisi çalışmalarının kapsamlı bir örneği-. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
  • Doerfer, G. (1963-75). Türkische und mongolische elemente im neupersischen. I-IV, Wiesbaden.
  • Eraslan, K. (1980). Eski Türkçe’de isim-fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Ercilasun, A. B. (1985). Bilge kağan bengü taşının kuzey cephesinin ilk üç satırı üzerinde bazı düşünceler. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi. İstanbul, 23-28 Eylül 1985, Tebliğler: I. Türk Dili, Cilt I, İstanbul: 69-74.
  • Ercilasun, A. B. (2003). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
  • Ercilasun, A. B. (2008). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. (6. bs.). Ankara: Akçağ Yay.
  • Ercilasun, A. B. (2021). Türk Bengi Taşları Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Makaleler Dil Destan Tarih 2. (Haz. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Akçağ Yayınları.
  • Erdal, M. (1991). Old turkic word formation, a functional approach to the lexicon, vol. I-II, Wiesbaden.
  • Gemalmaz, E. (1995). Türkçe’nin morfo-sentaktik yapısının fonolojisine etkileri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 3, 1-7.
  • Gemalmaz, E. (2010). STT’de işaretsiz /ø/ görev ögeleri üzerine. Türkçenin Derin Yapısı. (haz.: Cengiz Alyılmaz, Osman Mert). Ankara: Belen Yayıncılık. 275-279.
  • Gencan, T. N., Ediskun H., Dürer, B., Gökşen, E. N. (1974). Yazın terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
  • Giraud, R. (1999). Göktürk İmparatorluğu-İlteriş Kapgan ve Bilge’nin hükümdarlıkları (680-734). Çev. İsmail Mangaltepe. İstanbul: Ötüken Yayınları.
  • 13
  • Guliyev, E. A. (1992). Eski Türk yazılı abideleri müntehabat. Baku: Baki Üniversitatı Neşriyatı.
  • Gülsevin, S. (2005). “beş kilo elma, üçer dilim ekmek” tamlamaları üzerine. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies. 2, 215-217.
  • Gürbüz, E. (2021). Türkiye’de yapılan çalışmalarda Orhon Yazıtları’nı okuma ve yorumlama farklılıkları (1936-2016). İstanbul: Kesit Yayınları.
  • Kafesoğlu, İ. (1996). Türk millî kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
  • Karabeyoğlu, A. R. (2011). Fiillerin kılınış hususiyetleri ve-Dık/-Duk + iyelik ekinin mastar işlevi. Turkish Studies, 6(4), 649-658. Karahan, L. (2010). Türkçede söz dizimi. (15. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
  • Kaya, C. (2020). Köktürkçe “teñri teg teñri yaratmış” ibaresi üzerine. VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı. 24-28 Eylül 2012. I. Ankara: TDK Yayınları. 413-416.
  • Kormuşin, I. V. (2001). Kuzey Tuva Öğök-Turan Vadisindeki Göktürk Anıtlarının bazı özellikleri. TDAYB, 2000, 257-261.
  • Kormuşin, I. V. (2017). Yenisey eski Türk mezar yazıtları metin ve incelemeler. (Çev. Rysbek Alimov). Ankara: TDK Yay. Malov, S., E. (1951), pamyamniki drevnetyurkskoy pis mennosti tekst i issledovaniya. Akademiya Nauk. Moskova-Leningrad.
  • Mert, O. (2003). Türkçe’de hâl kategorisi ve öğretimi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21, 25-32.
  • Mert, O. (2008). Orhun yazıtlarında kullanılan işaretsiz (/.ø./) görev ögeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 38, 1-20.
  • Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
  • Mert, O. (2015). Köli Çor Yazıtı ve anıt mezar kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
  • Orkun, Hüseyin Namık (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınlan.
  • Ölmez, M. (2015). İlk Türk kağanlığından günümüze ne kaldı?. XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri 11 - 13 Kasım 2014 Cilt 1. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları. 477-484.
  • Ölmez, M. (2019). A short history of Bugut inscription. Journal Asiatique. 307/1, 93-96.
  • Ölmez, M. (2020). Türklerden kalma en eski yazıtların dili çözüldü. YÖK Öğretim Dergisi. 2020/15. 25-33.
  • Özyetgin, A. M. (2003). Eski Türkçede “ölçü”. Mustafa Canpolat Armağanı: Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu (Yayınlayanlar: A. Ata- M. Ölmez). Ankara: 195-204.
  • Özyetgin, A. M. (2007). Tarihî Türk dili alanında uzunluk/mesafe ölçümünde kullanılan birimler. ICANAS 38 (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi). 1413-1420.
  • Radloff, W. (1894). Die altürkischen ınschriften der Mongolei. St. Petersburg.
  • Ragip, H. (1935). Moğolistan’daki Türkçe kitabeler. Türkiyat Mecmuası. 3, 81-118.
  • Sagınbayeva, B., Rakımbek Uulu, M. (2020). Kırgızcada “bar” sözcüğünün işlevsel-semantik özellikleri. Bitig, S. 92. 135-162.
  • Sertkaya, O. F. (1992). Göktürk harfli Uygur kitabelerinin Türk kültür tarihi içerisindeki yeri. Türk Kültürü Araştırmaları. Prof. Dr. Muharrem ERGİN’e Armağan. XXVIII/ 1-2 1990, Ankara: 325-334.
  • Sertkaya, O. F. (1995). Göktürk tarihinin meseleleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
  • Seyhan, T. O. (2007). Çağatayca iki zafer-nâme tercümesinde kullanılan bazı uzunluk ölçüsü birimleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(2), 116-145.
  • Subaşı Uzun, L. (1995). Orhon yazıtlarının metindilbilimsel yapısı. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 7. İstanbul: Simurg Yayınları.
  • Şen, S. (2010). Orhon yazıtlarına geçen tengri teg tengride bolmuş Türük Bilge Kagan ve tengri teg tengri yaratmış Türük Bilge Kagan ifadelerinin yeni bir yorumu. 1. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri Kitabı. Afyonkarahisar: 251-259. Afyonkarahisar.
  • Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
  • Tanyeri, Y. (2011). Göktürk yazısı ve Orhun Türkçesi (ses ve biçim bilgisi, örnek metinler, sözlük). (1. bs.). İstanbul: Boğaziçi Yay.
  • Tekin, T. (1995). Orhon yazıtları Kül Tigin; Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınları.
  • Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. (2. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
  • Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. (4. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
  • Tekin, T. (2013). Irk bitig eski Uygurca fal kitabı. Ankara: TDK Yayınları.
  • Tekin, T., Ölmez, M. (2003). Türk dilleri / Giriş. (2. bs.). İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi: 2.
  • Thomsen, V. (2002). Orhon yazıtları araştırmaları (Çev. Vedat Köken). Ankara: TDK Yayınları.
  • Üstünova, K. (1999). Eksilti ya da sıfır tekrar. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları Sosyal Bilimler Dergisi. 1(1), 93-105.
  • Üstünova, K. (2004). Dede Korkut destanları ve sentaktik paralelizmde eksiltili yapıların rolü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 46(1998/1), 161-169.
  • Üstünova, K. (2010). Türkiye Türkçesinde önemsenen bilgiyi vurgulama yoları. Dil Bilgisi Sorunları. İstanbul: Kesit Yayınları.
  • Vaissière, É. (2011). İlk Türk hakanlıklarının tarihi üzerine yeni bilgiler. (Çev. Fatma Kömürcü). Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) Sempozyumu. 3-5 Aralık 2010. İstanbul: Yapım Yayınları. 233-240.
  • Yıldırım, F., Aydın E., Alimov, R. (2013). Yenisey-Kırgızistan yazıtları ve Irk Bitig. İstanbul: Bilgesu Yay.