FETHALİ KAÇAR'IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜNÜN SÖZLÜK BİLİMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Çağatay Türkçesi, Doğu Türklerinin 15. yüzyılın başlarından 20. yüzyılınbaşlarına kadar kullanılmaya devam eden yazı dilidir. Nevāyí'nin ölümündensonra, onun eserlerinin kolayca okunması için, İslam dünyasının her birköşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başlandı. Genellikle Osmanlıİmparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan'da yazılan ve Türkdilinin gelişme tarihi için çok büyük bir değere sahip olan bu sözlükler birsözlükçülük ekolü oluşturmuştur. İran sahasında da „Alí Şír Nevāyí'nineserlerini anlamak üzere birçok Çağatay Türkçesi sözlüğü düzenlenmiştir.Bunlardan bir tanesi Fetģ-„Alí Bin Kelb-„Alí Bin Mürşid Ķulı Bin Fetģ-„AlíĶacar-ı Ķazvíní tarafından 1861'de İran'da yazılmış ve Çağatay TürkçesiFarsça bir sözlük olan Luġat-ı Etrākiyye'dir. Bu çalışmada adı geçen eser,sözlük bilimi açısından değerlendirilmiş ve leksikografik özellikleri tespitedilmeye çalışılmıştır.

EVALUATION OF THE FETHALİ KACHAR'S CHAGATAI TURKISH DICTIONARY IN TERMS OF LEXICOGRAPHY

Chagatai Turkish is a writing language that the Eastern Turks continue to use from the beginning of the 15th century until the beginning of the 20th century. After Nevāyí's death, various dictionaries began to be written on every corner of the world of Islam, so that his works could easily be read. These dictionaries, written mostly in the Ottoman Empire, Iran, Azerbaijan, India or Turkestan and having a great value for the history of Turkish language development have created a lexicographical schools. Also in the Iran field many Chagatai Turkish dictionaries were arranged to understand the works of „Alí Şír Nevāyí. One of them was Luġat-ı Etrākiyye, written by Fetģ-„Alí Bin Kelb-„Alí Bin Mürşid Ķulı Bin Fetģ-„Alí Ķacar-ı Ķazvíní in 1861 in Iran and is a Chagatai Turkic-Persian dictionary. In this study, it has been attempted to reveal the characteristics of the dictionary we want to study in terms of lexicography features.

PDF

___

Alí Şír Nevāyí (20 cilt) (1987-2003). Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası. Eser-Özb
Abik, A. D. (1993). Ali Şir Nevayi'nin risaleleri tarih-i enbiya ve hükema, tarih-i müluk-i acem, münşeat: metin gramatikal indeks-sözlük (2 cilt). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. TM
Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesi‟nden TürkiyeTürkçesi‟ne büyük sözlük. İstanbul: Beşir. Azb.Tr
Arat, R. R. (2006). Gazi Zahíreddin Muhammed Babur: Baburnāme. İstanbul: Kabalcı. AratBabür
Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ. Hak.Tr
Borovkov, A. K. (1961). Bedā‟i„ Al-Luġat: Slovar šāli„ imāní geratskogo k soçineniyam Alişera Navoi. Moskova: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Narodov Azil. BL
Burhan, Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (ş.1342). Burhan-ı katı. cilt I-V, hzl. Muhammed Muin, Tahran: İbn-i Sina Kitabçısı. BR-Muin
Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford Üniversitesi.
Dinçer, L. (1970). Lušfí Kitāb-ı gül nevrūz. Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, İstanbul. GN
Dirayeti, M. (ş.1389). Fihristvare-i dest-niviştha-yı İran (Dena). cilt 8, Tahran: Kitabhane, Müze ve Merkez-i Esnad-i Meclis-i Şura-yı İslami.
Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische elemente im nuepersischen. Band I-IV, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
Efşar, İrec, Danişpejuh, Muhammed Taki (ş.1363). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi kitabhane-yi milli-yi melik, cilt 5, Mecmuaha ve Cönkha. Tahran: Hüner.
Envar, A. (ş.1371). Fihrist-i nüsah-ı hatti-yi kitabhane-yi milli-i İran. cilt 4, Tahran: Kitabhaneyi Milli-i İran.
Eraslan, K. (2001). „Alí Şír Nevāyí: Mecālisü'n-Nefayis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK. MN
Erbay, F. (2008). W. Radloff'un „Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy‟ adlı eseri ve eserde geçen çağatay türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.Radloff
Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti't-Türk. Ankara: TDK. DLT
Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
Eşkeveri, A. H. (ş.1388). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi merkez-i ihya-yı miras-ı İslami. cilt 10, Kum: Vefa.
Feth-„Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Behcetü'l-Luġat. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1836 el yazması. M2
Feth-„Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Etrākiyye. İran-Tahran Üniversitesi-İlahiyat Fakültesi Ktp., nr. B-150 el yazması. TÜ
Feth-„Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Lüġat-ı Etrākiyye. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1835 el yazması. M1
Feth-„Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Meķālíd-i Türkiyye. İran-Kum-Merkez-i İhya-yı Miras-ı İslami Ktp., nr. 4343 el yazması. İH
Feth-„Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Meķālíd-i Türkiyye. İran-Tahran Melik Milli Ktp., nr. 396/1 el yazması. ML
hakím Muģammed Ĥoyí. Ĥulāŝa-yı „Abbāsí. Tahran-Meclis Ktp., nr. 855 (Sebt nr. 13670) el yazması. HA
Golden, Peter B. (2000). The King's Dictionary. Leiden-Boston-Köln: Brill. King
Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü: Codex Cumanicus'un Türkçe sözlük dizini (çev. Kemal Aytaç). Ankara: Kültür Bakanlığı. CC
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK.
Gürsoy, E. ve Duranlı, N. M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK. Alt.Tr
Hücceti, M. B. (ş.1345). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Danişkede-yi İlahiyat ve Maarif-i İslami-yi Danişgah-ı Tahran (denetleme: Muhammed Taki Danişpejuh). Tahran.
Kaçalin, M. (2011). Niyāzi: Nevāyí'nin sözleri ve Çağatayca tanıklar (el-Luġātu'n-Nevāiyye ve'l-İstişhādātu'l-Caġātāiyye). Ankara: TDK. AŞ
Karaağaç, G. (1997). Lutfí divanı: giriş-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: TDK. LD
Karaörs, M. (2006). „Alí Şir Nevāyí: Nevādirü'ş-Şebāb. Ankara: TDK. NŞ
Kaya, Ö. (1996). „Alí Şír Nevāyí: Fevāyidü'l-Kiber. Ankara: TDK. FK
Koç, K., Bayniyazov, A. ve Vehbi, B. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ. Kzk.Tr
Kut, G. (2003). „Alí Şír Nevāyí Ġarā‟ibü'ŝ-Ŝıġar: inceleme-karşılaştırmalı metin. Ankara: TDK. GS
Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. cilt I-II (çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK. Moğ-Les
Magrufova, Z. M. (1981). Özbek tilining izahlı lugati cilt I-II. Moskova. Özb.Tr.İzahlı
Mírzā Mehdí Ĥan Esterābādí. Senglāĥ. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1141 el yazması. SG
Naŝírí, Abdu'l-Cemíl. Kitāb-ı Türkí. Tahran Üniversitesi-Merkez Ktp., nr. 8336 el yazması. NS
Necip, Emir Necipoviç (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (çev. İklil Kurban), 2. Baskı. Ankara: TDK. YUyg.Tr
Nevāyí, „Alí-şír (1289/1872). Mahbūbu'l-Ķulūb. İstanbul: Matbaa-yı Amire. MK-Amire
Nevāyí, „Alí-şír. Dívān-ı Ġazaliyyāt-ı Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 15229 el yazması. Divan-Yazma
Nevāyí, „Alí-şír. Ĥamse-yi Emír „Alí-şír Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 214629 taş basması. Hamse-Taşbasma
Nevāyí, „Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt I, Fransa-Milli (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 316 el yazması. Külliyat-Yazma1
Nevāyí, „Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt II, Fransa-Milli (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 317 el yazması. Külliyat-Yazma2
Nevāyí, „Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. Tebriz-Milli Ktp., nr. 3582 el yazması. Külliyat-Yazma-TB
Ölmez, Z. Kargı (1993). Mahbūbü'l-Kulūb (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. MK
Ölmez, Z. Kargı (1996). Ebulgazi Bahadır Han: Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara. ŞT
Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Tatar.Tr
Özönder, S. Barutçu (2011). „Alí Şír Nevāyí: Muģākemetü'l-Luġateyn (İki Dilin Muhakemesi). 2. baskı, Ankara: TDK. MU
Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
Sabir, M. (1961). Ali Şir Nevâî'nin İlk mesnevisi hayretü'l-ebrar hakkında araştırmalar: edisyon kritik-imlâ-dil hususiyetleri ve lügatçe. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. (Türkiyat Enstitüsü nüshası). HE
Starostin, S. A., Dybo, A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). An etymological dictionary of Altaic Languages. Leiden/Boston: Brill.
Şavk, Ü. Çelik (2011). „Ali Şir Nevayi: Leylí vü Mecnūn (2. Baskı). Ankara: TDK. LM
Şemsiyev, P., İbrahimov, S. (1972). Ali Şer Nevaiy asarlari lugati. Taşkent. Şemsiyev
Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur: Bâburname giriş-metin (Kâbil Ve Hindistan bölümleri)-açıklamalı dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. TB
Şeyh Süleyman Efendi. (1298). Lügat-i Çağatay ve Türki-yi Osmani I. Cilt. İstanbul: Mehran Matbaası. SL
Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Mlk.Tr
TDK. (1993). Derleme sözlüğü cilt I-IX (2. Baskı). Ankara: TDK. Derleme
Tekin, G. Alpay (1994). „Alí Şir Nevāyí Ferhād ü Şírín: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. FŞ
Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 18. Trkm.Tr
Temir, A. (1986). Moğolların gizli tarihi (2. Baskı). Ankara: TTK. MGT-Temir
Toparlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü (2. baskı). Ankara: TDK. Kıpçak
Tören, H. (2001). „Alí Şir Nevāyí sedde-i İskenderí: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. Sİ
Türkay, K. (2002). „Alí Şír Nevāyí: Bedāyi„u'l-Vasaš üçünçi dívān. Ankara: TDK. BV
Vaŝŝāf, „Abdu'llāh. Tāríĥ-i Vaŝŝāf (Ferheng-i Vaŝŝāf bölümü). İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, h. 1269). FV
Vaŝŝāf, „Abdu'llāh. Tāríĥ-i Vaŝŝāf. İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, h. 1269). Vassaf
Yaman, E. ve Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye TürkçesiÖzbek Türkçesi karşılıklar kılavuzu. Ankara: TDK. Özb.Tr
Yudahin, K. (1988). Kırgız sözlüğü (çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK. Krgz.Tr