DEDE KORKUT KİTABI’NDA GEÇEN AĞAYIL VE KAYTABAN KELİMELERİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE

Dede Korkut Kitabı’nın metniyle ilgili çok sayıda ve verimli araştırmaların yapılmasına rağmen, bu konuda bazı problemler hâlâ da çözümünü bulmamıştır. Destanın söz varlığında önemli yeri olan bir sıra kelimelerin anlam kapasitesi, etimolojisi üzerine şu ana kadar tatminedici bir açıklama yapılmamıştır. Bu tipten kelimeler arasında başka hiç bir kaynakta rastlanmayan ve yalnızca Dede Korkut Kitabı’nda yer alan ağayıl ve kaytaban kelimeleri özellikle dikkat çekmektedir. Zannımızca, destanda geçen ağayıl ve kaytaban sözcükleri koyun ve deve cinsini bidirmek için mecaz anlamında kullanılmış sözlük birimleridir. Kapsamlama (synechdoche) seciyeli ağayıl sözcüğü ağ ve ayıl birleşimlerinden oluşmaktadır. Ağ ‘beyaz renk’, ayıl ise ‘kolan, eyer kayışı’ anlamındadır. Sözcük bütünlükte ‘ağkolan; ağ çizgili’ anlamı ifade eder. Kaytaban kelimesi dahi kapsamlama (synechdoche) esasında oluşmuştur. Kelime kay ‘yel, rüzgar’ ve taban ‘ayak’ birleşimlerinden oluşan mecaz anlamlı sözlük birimidir. Synechdoche seciyeli bu tipten kelimeler daha çok konuşma diline özgü olduğundan diğer yazılı abidelere ve Orta Çağa ait edebî örnekler esasında yapılmış sözlüklere yansımamıştır.

Anahtar Kelimeler:

Dede Korkut Kitabı, ağayıl ve kaytaban kelimeleri, etimolojik açıklama.

-

Despite the numerous and productive researches made in connection with the text of the Book of Dada Gorgud, some problems in this regard are still finding a solution. There was not carried out until now any satisfactory clarification as per the meaning capacity and etymology playing an important role in the epic vocabulary. In this regard, the words ağayıl and kaytaban, which are met in no other source and taken place only in the Book of Dada Gorgud are especially noteworthy. To our mind, the words ağayıl and kaytaban contained in the epic text are unities used in terms of figurative expression to mean the sheep and camel kinds. The word ağayıl used in terms of “encompassing” (synechdoche) consists of a combination of unities “ağ” and “ayil”. The unities “ağ” and “ayil” mean correspondingly “white color” and “saddle belt or strap”. The word expresses completely “white line”. As to the word “kaytaban” it is formed based on encompassing (synechdoche). The word is a unity of the metaphor meaning consisting of “kay” (wind) and “taban” (foot). As the words of this type of a synechdoche nature are specific for verbal language are not reflected in the dictionary of the other written monuments and other medieval literary examples.

Keywords:

Book of Dada Gorkut, words ağayıl and kaytaban, etymological explanation.,

PDF

___

ARASLI, H. (1962). Kitabi - Dede Korkud. Bakı: Azerbaycan Devlet Neşriyatı.
BARTOLD , V. V. (1962). Kniga Moyego Deda Korkuta. Moskova - Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
CLAUSON, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkich. Oxford: Oxford Unıversıty Press.
EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
ERGIN, M. (1963). Dede Korkut Kitabı, II, İndeks - Gramer. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov. I. (1974). Moskova: Nauka.
Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov. V. (1997). Moskova: Yazıki Russkoy Kulturı.
GÖKYAY, O. Ş. (2000). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. HASIYEV, Z. (2004). Azerbaycan Dili Dialekt ve Şivelerinin Gerb Grupunda Heyvandarlıg Terminleri. Bakı: Nurlan.
KAÇALIN, M. S. (2006). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
KAÇALIN, M. S. (2006). Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
KAŞGARLI, Mahmud. (1998). Divanü Lugat - it- Türk. I. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Kirgizsko-Russkiy Slovar’. I. (1985). Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya.
Krımskotatarsko- Russkiy Slovar’. (1988). Kiyev: Radyanska Şkola.
TÜRK DIL KURUMU. (1995). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ÖZÇELIK, S. (2005). Dede Korkut. Araştırmalar / Notlar / Dizin / Metin. Ankara: Gazi Kitabevi.
RADLOV, V. V. (1893). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy. I. 1. S.- Peterburg.
RADLOV, V. V. (1895). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy. IV. 2. S.- Peterburg.
ŞÇERBAK, A. M. (1961). Nazvaniya Domaşnih i Dikih Jivotnıh v Tyurkskih Yazıkah. İstoriçeskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazıkov. Moskova: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 82-173.
TEZCAN, S. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul :Yapı Kredi Yayınları.
TIETZE, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Sözlüğü. I. İstanbul - Wien: Simurg Yayınları.
Turkmensko-Russkiy Slovar’. (1968). Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya.
Türkmen Diliniŋ Sözlügi. (1962). Aşgabat: Türkmenistan Ilımlar Akademiyasınıŋ Neşiriyatı.
ZeYNALOV, F. ve ALIZADE, S. (1988). Kitabi - Dede Korkut. Bakı : Gençlik.