“УРАЛ БАТЫР” БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ЭПОСЫНЫҢ ПОЭТИКАҺЫ

Статья “Урал-батыр” башҡорт халыҡ эпосының поэтикаһын өйрәнеүгә арналған. Боронғо мифологияға нигеҙендә тыуған “Урал-батыр” эпосы башҡорт халҡының ғына түгел, ә бөтә донъя мәҙәниәтенең ҡиммәтле рухи хазинаһы ул. Эпос йөкмәткеһе тәү сиратта уның сюжетында, ерҙәге мәңгелек йәшәйеш, тыныслыҡ, муллыҡ, яҡшылыҡ өсөн көрәш идеяларында сағылыш ала.Уның тәрән идея йөкмәткеһе халыҡ фантазияһы менән сәнғәтсә үрелеп бирелеп, күп төрлө һүрәтләү алымдары, йәғни эпос стиленә яраҡлашҡан күп һанлы поэтик ҡабатлауҙар, ҡатмарлы сағыштырыуҙар, эпитеттар, гиперболалар, метафоралар менән биҙәлгән. Эпос поэтикаһы ситуациялар, мотивтар, бер төр поэтик алымдар, тасуири саралар, символдар ҡабатланышы менән иркен иш итә. “Урал батыр”ҙағы теге йәки был һүрәтләү сараһы ул үҙмаҡсат, телде биҙәү өсөн генә ҡулланылған һүҙ түгел, ә эпостың идея йөкмәткеһен, образдарын тәрәнерәк һәм анығыраҡ асыу, артабанғы үҫешен күрһәтеү өсөн ярҙам итә. Башҡорт халыҡ эпосының ҡайһы бер поэтик үҙенсәлектәрен генә өйрәнеү ҙә, уның классик эпостар традицияһында барлыҡҡа килеүен дәлилләй ала.

Anahtar Kelimeler:

Башҡорт халыҡ эпосы, Мифология, Халыҡ ижады, Поэтика, Сағыштырыуҙар, Эпитеттар, Гипербола

PDF

___

АМИНЕВ, З. Г. (2005). Космогонические воззрения древних башкир/З.Г. Аминев. – Уфа: Башлингвоцентр.
Башҡорт халыҡ ижады: Тарихи ҡобайырҙар, хикәйәттәр, иртәктәр/ Инеш мәҡәлә, аңлат. һәм һүҙл. авторы Н. Т. Зарипов. – Өфө: Китап, 2000. – 5 том.
БЕЛИНСКИЙ, В. Г. (1953). Полное собрание сочинений в 13 томах/В.Г. Беленский. – М.,. – Т. 3.
БУХАРОВА, Г. Х. (2003) О происхождении мифотопонима «Шульган»/ Г.Х. Бухарова // Ватандаш. – № 11. – С. 139-143.
БХИ. 1 том. 1954..
ВЕСЕЛОВСКИЙ, А.Н. (1989). Историческая поэтика/А.Н. Веселовский. – Москва.
ҒА, ф. 36, оп. 12, д. 233.
ГАЛИН, С. А. (1999). Тел асҡысы халыҡта. Башҡорт фольклорының аңлатмалы һүҙлеге/ С.А. Галин. – Өфө: Китап.– 2-се баҫма.
ГОРДЛЕВСКИЙ, В. (1909). Из наблюдений над турецкой песнью. Оттиск из этнографического обозрения. – Кн. 79.
ДМИТРИЕВ, Н. К. (1948). Грамматика башкирского языка/Н.К. Дмитриев. – М.– Л.
ДЕГТЯРЕВА Т. А. (1964). Пути развития современной лингвистики/Т.А. Дегтярева. – М.:. – Т. 3.
ӘМИНЕВ, З. Г. (1996). Башҡорт халыҡ ижадында Яйыҡ образы/З.Г. Әминев//Ағиҙел. – № 3.
ӘХМӘТЙӘНОВ, К. Ә. (2003). Әҙәбиәт теорияһы/К.Ә. Әхмәтйәнов. – Өфө: Китап.– 3 баҫма.
КЕЙЕКБАЕВ, Ж. Ғ. (1996). Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы/ Ж.Ғ. Кейекбаев. – Өфө.
КЕКИЛОВ, А. (1975). Сөз сырлары/А. Кекилов. – Ашгабат: Ылым.
КИНЬЯБУЗОВА, А., ХАЗИЕВ, В. (2003). Космос и хаос в башкирской мифологии/ А. Киньябузова, В. Хазиев//Ватандаш. – 9.– С. 182.
КИРЕЕВ, А. Н. (1976). Некоторые художественные особенности кубаирского стиха/ А.Н. Киреев// Фольклор народов СССР. – Уфа. – С. 10.
КОВАЛЬСКИЙ, Т. Исследование о форме поэзии тюркских народов. Фонды Отделения общественных наук при АН Киргизской ССР, инв. № 171.
КОРШ, Ф. Е. (1909). Древнейший народный стих турецких племен/Ф.Е. Корш. – СПб.
КУН, Н. А. (2000). Легенды и мифы древний Греции/Н.А. Кун. – СПб.: Кристалл.– С. 115.
КЫДЫРБАЕВА, Р. З. (1980). Генезис эпоса «Манас»/Р.З. Кыдырбаева. – Фрунзе: Илим.
МЕЛЕТИНСКИЙ, Е. М. (1968). «Эдда» и ранние формы эпоса/Е.М. Мелетинский. – М.: Наука, 1968.
МЕЛЕТИНСКИЙ, Е.М. (1963). Происхождение героического эпоса. Ранние формы и архаические памятники/Е.М. Мелетинский. – М.: Изд-во вост. лит.
МОКИЕНКО, В. М. (1986). Образцы русской речи: Историко-этимологические и этнолингвистические очерки фразеологии /В.М. Мокиенко. – Л.
ПЕРВОВ, П. Д. Эпитеты в русских былинах. Оттиски из «Филологических записок» за 1901 и 1902 г/П.Д. Первов. – Воронеж. – 44 с.
ПОЦЕЛУЕВСКИЙ, А. П. (1943). Метрика произведений Махтум-Кули/А.П. Поцелуевский. – Ашхабад: Совет адабияте. – № 4-5.
ПРОПП, В. Я. (1958). Русский героический эпос/В.Я. Пропп. – М.– 2-ое изд.
РАДЛОВ, В. (1870). Предисловие к книге «Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири, Джунгарской степи»./В. Радлов. – СПб: Киргизское наречие– Ч. 3. – С. 13-26.
САГАЛАЕВ, А. М. (1991). Урало-алтайская мифология/А.М. Сагалаев.
ХӘКИМОВА, В. Ш. (1994). Башҡорт халыҡ ижады әҫәрҙәрендә сағыштырыуҙар / В.Ш. Хәкимова // Туған тел һәм әҙәбиәт: конф. тезис. – Өфө.
ХИСАМИТДИНОВА, Ф. Ғ. (2002). Башҡорт мифологияһы. Белешмә-һүҙлек/ Ф.Ғ. Хисамитдинова. – Өфө: Ғилем.
ХӨСӘЙЕНОВ, Ғ.Б. «Урал батыр» эпосының поэтикаһы /Ғ.Б. Хөсәйенов//Ватандаш. – 2003. –9. – 129-150-се б.
ХӨСӘЙЕНОВ, Ғ. Б. (2003). Башҡорт халҡының рухи донъяһы/Ғ.Б. Хөсәйенов. – Өфө: Китап.
ХУСАИНОВА, Г. Р. (2000). Поэтика башкирских сказок/Г.Р. Хусаинова. – М.