Çaştani Bey Jatakasında -GAlI Eki Üzerine

Fiil kök veya gövdelerine belirli eklerin getirilmesi ile meydana gelen, fiiller gibi çekime girmeyen ve hareket bildirmeyen sözcük türüne fiilimsi (çekimsiz fiil) denir. Fiilimsiler, aldıkları farklı ekler ile üstlendikleri fonksiyonlara göre isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil olmak üzere üç alt başlıkta ele alınır. Cümlede, temel hareketin hazırlayıcısı olan, bu hareketi hâl, zaman, sebep, süreklilik, başlangıç gibi çeşitli yönlerden tamamlayan ve asıl görevleri zarf olan zarf-fiiller, diğer fiilimsilerden farklı olarak aktif hiçbir çekim ve yapım eki almazlar. Zarf-fiil eklerinden olan -GAlI, Eski Uygur Türkçesi (IX-XI. yy.) döneminde yaygın olarak kullanılmış bir ektir. Bu ek, zarf olarak kullanıldığı cümlenin fiilini sebep ve zaman yönünden nitelerken çoğunlukla farklı kelime gruplarının herhangi bir unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Uygur dönemi Budist çevre metinlerinden Çaştani Bey jatakasında ise (çatik, hikâye) -GAlI ekinin cümlede farklı anlam, görev ve yapılarda yer aldığı dikkati çekmektedir. Çaştani Bey’in kendi ülkesindeki halkına hastalık ve belalar getiren şeytanlarla olan mücadelesinin anlatıldığı bu hikâye 318 satırdan oluşmaktadır. F.W.K. Müller tarafından çalışılmaya başlanıp ölümü ile A. von Gabain tarafından tamamlanan bu eser, üç parça ile birlikte Müller’in Almancaya çevirerek Uigurica adı ile neşrettiği Uygurca eserler serisinin dördüncüsünü (Uigurica IV) teşkil etmektedir. Herhangi bir zaman ve şahsa bağlanmayan, ana eylemin niteleyicisi ve cümle anlamının belirleyicisi olan zarf-fiiller, Eski Uygur Türkçesi döneminde aktif rol oynamaktadır. Bu çalışmada, Çaştani Bey Hikâyesi’nde yer alan zarf-fiil eklerinden -GAlI ekinin hangi anlamda ve ne tür yapı ve görevlerde kullanıldığı incelenecektir. Makalede, Çaştani Bey Hikâyesi’nin 1945 yılında Türk Dil Kurumu yayınları arasından çıkan ve S. Himran tarafından Türkçeye tercüme edilen neşri esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Eski Uygur Türkçesi, Çaştani Bey Jatakası, -GAlI zarf-fiil eki, İfade kabiliyeti

PDF

___

Ağca, F. (2006). Eski Uygur Türkçesiyle Yazılmış Eserlerin Ses ve Şekil Özelliklerine Göre Tarihlendirilmesi (Doktora Tezi). Erişim Adresi: file:///C:/Users/emine/Downloads/174044.pdf adresinden 1 Temmuz 2017 tarihinde alınmıştır.
Arat, R.R. (2007). Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, A. (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî, Kısasü'l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları): I Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bayraktar, N. (2004). Türkçede Fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Demirci, Ü. Ö. (2010). Eski Türkçe’de fiiller(Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul.
Dilçin, C. (1991). Mes’ūd Bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahâr. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, J. (2003). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (yay. haz. O. F. Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, J. (2004). Nehcü’l Ferādís- Uştmaĥlarnıĳ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) I. MetinII. Tıpkıbasım. (yay. haz. S. Tezcan, H. Zülfikar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (2001). Alî-Şîr Nevâyî Mecâlisü'n-Nefâyis I (Giriş ve Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A.B. (2007). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Ergin, M. (2007). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları. Ergin, M. (2008). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev. M. Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde Fiil. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Kayseri.
Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karahan, L. (2013). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Karamanlıoğlu, A. F. (1978). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-türkî). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Kâşgarlı Mahmud (2006). Divanü Lûgat-İt-Türk (Çeviri). (çev. B. Atalay), C. 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Ş., Demirci, Ü.Ö. (2008). Şeyyâd Hamza Yūsuf u Zelíĥā (Destān-ı Yūsuf ˓Aleyhi’s-selām ve haźā aģsenü’l-ķaŝaŝi’l-mübārek) Giriş-Metin-Günümüz Türkçesine Aktarma-Dizin ve Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mert, A. (2014). Eski Uygur Türkçesiyle Çaştanı Bey Masalı (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbasım). (Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Samsun.
Müller, F.W.K., Gabain, A. von (1945). Çaştani Bey Hikâyesi Uigurica IV-A. (çev. S. Himran), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Negiş, Z. (2015). Memlûk Kıpçakçasında Fiilimsiler. (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Dili Anabilim Dalı, İstanbul.
Özkan, M., Sevinçli, V. (2008). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi.
Tabaklar, Ö. (2011). “Göktürk Harfli Yazıtlarda -gAlI Eki Üzerine”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 45, 269-274.
Tekin, Ş. (1965). Uygur Edebiyatının Meseleleri (Şekiller-Vezinler). 1-2, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toparlı, R., Çögenli, M.S., Yanık, N.H. (1999). El-Kavânînü’l-Külliye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Turgut, A. (2010). Çağatay Türkçesinde Fiil. (Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Kayseri.