ŞİİRDE ÂTEŞ (ŞEYH GALİB VE ŞEYH MUHAMMED ES’AD ERBİLÎ’NİN “ÂTEŞ” REDİFLİ GAZELLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI TAHLİLİ)

Klasik Türk edebiyatı tam anlamıyla bir aşk/ışk edebiyatıdır. Aşk ulvî bir hassa olup mecazisi ile hakikisi muhterem kabul edilmiştir. Aşkın en bâriz vasfı da insanı yakıp kül etmesi, beşerî/mâsivâ tortulardan arındırarak ulvîleştirmesidir. Bu anlamda “ateş” mazmunu, imge ve metaforu eski ve yeni edebiyatımızda en fazla kullanılan bir unsur olagelmiştir. Son büyük divan şairi olarak kabul edilen Şeyh Gâlib de aşk hassasını terennüm eden şiirlerinde bu mazmunu sıklıkla kullanmıştır. Önemli bir mutasavvıf şair olan Şeyh Muhammed Es’ad Erbilî, Şey Gâlib’in “âteş” redifli gazeline bir nazîre yazmıştır. Bizim bu çalışmadan maksadımız bu iki şahsiyet ve şiiri karşılaştırmaktır. Söz konusu şiirler arasındaki mânâ ve ruh bütünlüğünü ortaya koymaktır. Tasavvufî adap dikkate alındığında nezaket, saygı ve sembollerin önemli olduğu görülmektedir. Zaman olarak Yeni Türk şiiri, tema ve şekilsel unsurlar bakımından ise Klasik Türk şiiri içinde değerlendirebileceğimiz Şeyh Es’ad Erbilî ile Divan şiirinin önemli temsilcilerinden Şeyh Galib’in şiirlerine bu bağlamda bakılabilir. Gazeller bu açıdan incelendiği zaman, Nakşî ve Kâdîrî mürşidi Şeyh Muhammed Es’ad Erbilî’nin âteş redifli nazîresini Mevlevî şeyhi Galib Dede’ye hürmeten yazdığı düşünülebilir. Tasavvufî açıdan her iki şâirin de şiirlerinde âteşi kullanımları şiiri bir vasıta olarak görmelerinin sonucu olarak da değerlendirilebilir. Âteş redifli gazellerin içerikleri başta olmak üzere şiirlerde geçen âteş sözcüğü ve âteşi hatırlatan çeşitli kelimelerin kullanılması gibi biçimsel özellikler de iki şâirin şiirlerini tasavvufî düşünceleri için kullandıklarına bir başka göstergedir. Bu şiirler incelendiğinde dikkat çeken bir başka husus ise âteş sözcüğünün şâirler arasında kullanım sıklığıdır. Bu kelime, Şeyh Galib divanında Şeyh Es’ad Erbilî’ye oranla hemen her sayfada kullanılarak bâriz bir şekilde görülmekte olup tekrar unsuru ve peşpeşe kullanım ise Şeyh Muhammed Es’ad Erbilî’de belirgin olarak verilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Âteş, Manevî aşk, Nazîre Tasavvuf, Amaç

PDF

___

Aclûni, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ ve müzîlü’l-ilbâs, I-II, Halep, tsz.
Andrews, Walter G., Şiirin Sesi, Toplumun Şarkısı, (Çev.: Tansel Güney), İletişim Yayınları, 8. basım, İstanbul, 2014.
Ayan, Hüseyin, Leylâ vü Mecnûn-Fuzûlî, Dergâh Yayınları, 7. basım, İstanbul, 2016.
Ayvazoğlu, Beşir, Aşk Estetiği, Kapı Yayınları, 2. basım, İstanbul, 2015.
Ayvazoğlu, Beşir, Kuğunun Son Şarkısı, Kapı Yayınları, 10. basım, İstanbul, 2015.
Ayvazoğlu, Beşir, Güller Kitabı, Kapı Yayınları, 14. basım, İstanbul, 2016.
Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. basım, İstanbul, 2009.
Çelik, İsa ve Çelik İsmail, “Bir Sufi Şair: Abdülkâdir-i Gulâmî (1271-1303/1854-1886)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 42, Yıl: 2010, s.97-118.
Çelik, İsa ve Birol Yıldırım, “Mesnevî Şârihi Bir Ankara Valisi: Âbidin Paşa (1259/1843-1324/1906)’ nın Tasavvufî Düşünceleri”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı:11, Yıl: 2017, ss. 1-25, s. 46-47.
Ebû Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî, Tercüme-i Şerh-i Risâle-i Ömer Nesefî fi’l-Akâyid, (Yazma), İstanbul Ünv. Ktp. Ty. Bl., 297.4. vr. 63b-65b.
Edgü, Ferit, Tüm Ders Notları-Deneme, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2000.
Erbîlî, Muhammed Es’ad, Risâle-i Es’adiyye, yy.y, yay.y., 1978.
Erbîlî, Muhammed Es’ad, Divân-ı Es’ad-Farsça/Türkçe, (Ed.: Cemal Bayık), Erkam Yayınları, İstanbul, 2017.
Göçgün, Önder, Namık Kemâl’in Şairliği ve Bütün Şiirleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999.
Göktaş, Vahit, Muhammed Es’ad-ı Erbilî-Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, İlâhiyât Yayınları 2. basım, Ankara, 2016.
Gölpınarlı, Abdülbâki, Yunus Emre-Hayatı ve Bütün Şiirleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 4. basım, İstanbul, 2011.
Hâce Muhammed Lutfî, Hulâsatü’l-Hakâyık ve Mektûbât-ı Hâce Muhammed Lutfî, (Haz. Hüseyin Kutlu vd.), Efe Hazretleri Vakfı, 6. basım, İstanbul, 2013.
Haksever, Ahmet Cahid, Son Dönem Osmanlı Mevlevilerinden Ahmet Remzi Akyürek, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh el-Kazvînî, Sünen, Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul, tsz.
İpekten, Halûk, Şeyh Galib-Hayatı-Sanatı-Eserleri-Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, Akçağ Yayınları, 7. basım, Ankara, 2015.
İrepoğlu, Gül, Lâle-Doğada, Tarihte, Sanatta, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2017.
Kalkışım, Muhsin, Şeyh Gâlîb Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1994.
Karaman, Hayrettin vd., Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. basım, Ankara, 2015.
Kısakürek, Necip Fazıl, Son Devrin Din Mazlumları, Büyük Doğu Yayınları, 32. basım, İstanbul, 2015.
Köksal, M. Fatih, Sana Benzer Güzel Olmaz-Divan Şiirinde Nazire, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006.
Kutlu, Hüseyin, Efe Hazretleri-Alvar İmamı Muhammed Lutfî Efendi, Biksad Yayınları, 3. basım, İstanbul, 2015.
Macit, Muhsin, Gelenekten Geleceğe-Modern Türk Şiirinde Geleneğin İzleri, Kapı Yayınları, 2. basım, İstanbul, 2005.
Niyâzî-i Mısrî Halvetî, Dîvân-ı İlâhiyât-Seçmeler, (Haz. Mustafa Tatçı), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. basım, Ankara, 2014.
Okay, Orhan, Hüseyin Ayan, Hüsn ü Aşk-Şeyh Galib, Dergâh Yayınları, 9. basım, İstanbul, 2015.
Özengin, Oktay, Kubilay Olayı Tarihi-40 Gün, Mat Basım Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti., İzmir, 2013.
Pala, İskender, Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, 28. basım, İstanbul, 2017.
Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1995.
Yıldırım, Ahmet, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. basım, 2013.
Yıldırım, Birol, Köstendilli Süleyman Şeyhî Efendi Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, Ertual Akademi, Erzurum, 2016.
Yılmaz, H. Kâmil, Altın Silsile, Erkam Yayınları, İstanbul, 1994.
Yılmaz, Hasan Kâmil, “Esad Erbilî”, DİA, İstanbul, 1995, XI, , s.348.
Yılmaz, H. Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, 24. basım, İstanbul, 2017.
Vett, Carl, Kelamî Dergâhından Hatıralar-İstanbul-1925, (Çev.: Ethem Cebecioğlu), Muradiye Kültür Vakfı Yayınları, Ankara, 1993.
Yıldız, Saadettin, Arif Nihat Asya, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2006.
https://azbitki.com/gul-yetistirmek (14.12.2017)