Kimbat KARATIŞKANOVA, Zikiriya ZHANDARBEK

KAZAK HALKI BİLEŞİMİNDEKİ HOCALARIN KAZAK TARİHİNDEKİ RÖLÜ

Hocaların Kazak topraklarına yayılması, İslam'ın muhalif akımları Kaysaniye-Mubayidiyeyin Güney Kazakistan topraklarına gelmesiyle başladı. İslam Devleti'nin belli başlı merkezlerindeki siyasi iktidar mücadelesinin bir sonucu olarak, çeşitli akımların etkisi altında, İslam'da iki ana akım Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey şekillendi. Ehl-i Rey'in temsilcileri, Kaysaniye-Mubeyyidiyya, İslam'daki tüm bilimsel araştırmaların ön saflarında yer aldı. Kaysaniye hareketinin etkisiyle iktidara gelen Abbasiler, gelecek korkusuyla Kaysani akımı mensuplarına zulmetmeye başladılar. Böylece Türk-İslam tarihi, ilk hocalar hanedanının Türkistan'a gelişiyle başlamıştır. Makale "İslam kaşiflerinin" Türk-İslam halklarının geleneksel kültürünün korunmasına katkılarını ve Kazak tarihinin dönüm noktalarındaki rollerini ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Hoca, Özbek ulusu, Jochu ulusu, şecere, dini süreçler, Yesevi tarikatı.

THE ROLE OF THE KAZAKH KHOJA IN THE HISTORY OF THE KAZAKH PEOPLE

The spread of Khojas in the Kazakh lands began with the arrival of the oppositional branch of Islam in the territory of South Kazakhstan - the teachings of Kaisaniya-Mubayidiya. As a result of the struggle for political power in the major centers of the Islamic State, under the influence of various currents, two main currents in Islam were formed - Ahl al-Hadith and Ahl ar-Rai. The representatives of Ahl ar-Rai, the Kaysaniya-Mubayidiya, stood at the forefront of all scientific research in Islam. The Abbasids, who came to power under the influence of the Kaisani movement, began to persecute members of the Kaisani sect out of fear of the future. Thus, the Turkic-Islamic history began initially with the arrival of the Khoja dynasty in Turkestan. The article discusses the contribution of "Islamic pioneers" in the preservation of the traditional culture of the Turkic-Muslim peoples and their role in the turning points of Kazakh history.

Keywords:

Khoja, Uzbek ulus, Jochi ulus, genealogy, religious processes, Yasawi tariqa,

PDF

___

1. Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Қазақ шежіресі. Әзірлеген С. Дәуітұлы. Алматы: 1993. С. 10.
2. Муминов А.К. Родословное древо Мухтара Ауезова. –Алматы: «Жібек жолы», 2011. С. 13.
3. Sönmez Kutlu. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in Ahkamı, Oluşum Süreci, Siyasi, Toplumsal ve Fikrı Çerçevesi//Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat. –Köln: IGMG, 2014.
4. Наубахти ал-Хасан ибн Муса. Шиитские секты. Перевод с арабского, исследование и комментарий С.М.Прозорова. –Москва: «Наука» ГВЛ. 1973. С. 128.
5. Hülya Alper. Imam Matürıdı'de Akıl-Vahı İlişkisi. 3 Baskı, Istanbul, 2013. 21 s.
6. Жандарбек З. Насаб-нама нұсқалары және түркі тарихы. –Алматы: «Дайк-Пресс», 2002. 101 б.
7. Муминов А.К. Новые направления в изучении истории братства йасавийа // Общественные науки Узбекистана, 1993. №10-12. сс. 34-38. (82), 24
8. Әліпхан М. Құттың кілті – кісілік. Түркістан, 1997. 185-186 бб.
9. Федоров-Давыдов Г. Общественный строй Золотой Орды. –Москва: Изд. МГУ. 1973. сс. 62-63.
10. Ергөбеков Қ. Бәйдібек Баба мен Домалақ ана. Шымкент. «Жібек Жолы», 1999. 53-54 бб.
11. Насаб-нама, Батырханов қолжазбасы, 212-214 қолжазба қатары.
12. Өзбек шежіресі. Автордың қолында шежіренің көшірмесі бар. Түпнұсқа Түркістан қаласының тұрғыны М.Шалапов қолында.
13. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жүргізілген ғылыми экспедиция материалдары.
14. Fuad Köprülü. Türk edebiyatinda ilk mutasavvıflar. Besinci basım. Arısan Matbaaçilik. Ankara, 1984. S. 92.
15. Кашифи Хусайн. Рашахат айн ал-хайат түрки. –Ташкент: «Абу Али ибн Сино», 2004.
16. Devin DeWeese.Islamization and Native Religion in the Golden Horde. –The Pennsylvania State University Press. University Park, Pennsylvania. 1994. Pp. 567-573.
17. Курмансейтова А.Х. Ярлык Токтамыш-хана к Польскому королю Ягайле и Эдиге //Историко-географические аспекты. Развитие Ногайской Орды. –Махачкала, 1993. Сс. 94-97.
18. Насаб-нама, Т.Нұрматов қолжазбасы. Түркология институтының қолжазбалар қорында сақталған.
19. «Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі мүшелерінің отырыстары мен баяндамалары хаттамалары», 1899, №4, с. 89.
20. Әхмәтжанов М. Татар шәжәрәләрә. Казан: Татарстан китап нәшәрияты, 1995. С.19
21. Мендикулов М. Памятники народного зодчества Западного Казахстана. –Алма-Ата: «Өнер», 1987. С. 34.
22. Усеров Н. Исследование правового памятника «Жеті жарғы», Кандидатская диссертация. Алма-Ата. 1976. С.16
23. Оразбаева А. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән билер институты. –Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. С.71
24. Торланбаева К. Титулы древних тюрков // ҰҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. НИЦ «Ғылым», 2002. №4. С.33-34.
25. Сәдібеков З. Қазақ шежіресі. –Тошкент: «Узбекистон», 1994. 21-23 бб.
26. Вияткин М. Султаны и бии// Қазақтың Ата заңдары. –Алматы: «Жеті жарғы», 2003. С.173
27. Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. –Алматы: «Атамұра», 2000.
28. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Т.І. –Санкт-Петербург, 1884. С.174.
29. Измаилов И.Л. Формирования этнополитического самосознания населения Улуса Джучи: некоторые элементы и традиции // Источниковедение Улуса Джучи (Золотой Орды). От Кальки до Астрахани. 1223-1566. –Казань, «Мастер Лайн», 2002, -С 244-262.
30. Юдин В.А. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая, с.17-18.
31. Қондыбаев С. Есен қазақ. –Алматы: «Үш Қиян», 2002. 93 б.
32. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. –Москва: Изд. Фирма «Восточная литература» РАН, 2001. С. 573.
33. Березин И.Н. Тарханың ярлыки Тохтамыша, Темур-Кутлука, Саадать-Гирея. –Казанъ: Типография Казанского университета, 1851. С.27
34. Саттаров С. Ала қойды бөле қырқу философиясы / «Жас қазақ үні», №19. 13.05.2006.
35. Мас‘уд ибн Кухстани. Тарих-и Абу-л-Хайр-ха-и// Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веов. –Алма-Ата: Изд «Наука» Каз ССР, 1969. Сс. 141-144.
36. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских источников). –Алма-Ата: Изд. «Наука» Каз ССР, 1969. С.346
37. Сейфуллин С. Билер сөздері// Қазақтың Ата заңдары. Том 2. –Алматы: «Жеті-жарғы», 2003. –Б376-385. 378-380 бб.
38. Құдайбердіұлы Ш. Түрік-қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. –Алматы: «Қазақстан» және «Сана». 1991. 22-23 бб.
39. Ислам: Энциклопедический словарь. –М.: Наука, ГВЛ. 1991. С. 187.
40. Темір-нама қолжазбасы, 76 б. Түркология институтының қолжазбалар қорында сақталған.
41. Дуана қожалар шежіресі. Түркология институтының қолжазбалар қорында сақталған.
42. Ерофеева И.В. Родословные казахских ханов и кожа XVIII–XIX вв. –Алматы: ТОО “Print-S”, 2003. С. 32.
43. Қарпық және қожалар шежіресі. –Қарағанды: 2008. 990 б.