ERZURUM VE ÇEVRESİ TUNÇ ÇAĞI YERLEŞMELERİ

Doğu Anadolu, yüksek ve engebeli coğrafyası nedeniyle doğu ile batı, kuzey ile güney arasında önemli geçitlerin bölgesidir. Bu zorlu coğrafyada yerleşimler Paleolitik Çağ'dan itibaren görülse de asıl organize yerleşimlerin Tunç Çağı ile birlikte başladığı anlaşılmaktadır. Bu dönemde Doğu Anadolu'yu da içine alan yeni bir kültürün ortaya çıktığı görülmektedir. M.Ö. IV. binin sonlarından M.Ö. II. binin başlarına kadar etkinliğini koruyan Kafkaslardan Fırat'a kadar uzanan coğrafyada görülen bu kültür, çok çeşitli isimlerle adlandırılmaktadır: Karaz Kültürü, Khirbet Kerak Kültürü, Kura-Aras Kültürü, Eski Transkafkasya Kültürü, Doğu Anadolu'nun Erken Bronz Çağı Kültürü, Erken Transkafkasya Kültürü, Kırmızı-Siyah Açkılı Keramik Kültürü, Yanık Kültürü, Verimli Hilal Dışındaki Kültür, Transkafkasya'nın Eneolitik Kültürü bu isimlendirmelerden birkaçıdır. Bizlerin Karaz ismini tercih ettiğimiz kültür için orijin bölgesiolarak ileri sürülen Erzurum ayrı bir öneme sahiptir. Erzurum'da bu çağa tarihlendirilen, 9'u kazı çalışmalarıyla 75'i yüzey araştırmaları ile tespit edilen 83 merkez bilinmektedir. Bu merkezlerden genellikle ovadaki höyüklerkazılmış olmasına rağmen, merkezlerin büyük bir kısmını 2000 m. üzerinde stratejik konuma sahip kaleler oluşturmaktadır. Bu merkezlerin sahip olduğu stratejik konum daha sonraki dönemlerde de kullanılmasının temel nedenidir. Bu nedenledir ki Erzurum bölgesinde Geç Kalkolitik / İlk Tunç Çağı ile birlikte başlayan organize yerleşimler istisnalar hariç aralıksız olarak Ortaçağ'a kadar devam etmiştir. Bu makale ile bölgenin belki de ilk organize yerleşimlerin görüldüğü Tunç Çağı'ndaki durumu değerlendirilmeye çalışılmıştır

SETTLEMENTS OF ERZURUM REGION DURING BRONZE AGE

Eastern Anatolia is a region of important gateways between east and west and north and south, because of its high and rough geography. Although settlements have been observed in this tough geography since Paleolithic Age, main organized settlements are thought to start with Bronze Age. A new culture has been seen to rise up covering Eastern Anatolia during this period. From the ends of 4th century BC to the beginnings of 2ndcentury BC, this culture preserved its influence spreading from Caucasus to Euphrates, and it has been referred to with various names. Karaz Culture, Khirbet Kerak Culture, Kura-Araxes Culture, Old TransCaucasian Culture, Early Bronze Age Culture of Eastern Anatolia, Early Trans-Caucasian Culture, Stoneware Culture with Red-Black Polish, Yanık Culture, the Culture off the Fertile Crescent, Eneolitik Culture of TransCaucasus are some of these references. Erzurum, asserted as the origin of the culture, for which we prefer the name Karaz, has a particular importance. 83 centers, 9 of which have been located with excavation works and 75 of which have been located with surface explorations, are known in Erzurum dating back to this age. Although the mounds in the plain are generally dug, a large part of the centers is constituted by castles with strategic locations above 2000 m. Strategic location of these centers is the reason for them to be used in the following periods. Therefore, organized settlements in Erzurum starting with Late Chalcolithic / Early Bronze Age continued recurrently until the Middle Age with exceptions. In this article, we tried to evaluate the Bronze Age circumstances of the region, in which probably the first organized settlements were encountered

___

  • Adontz. N. (1946). Historie D'Armenia. Paris
  • Albright W. (1926). “The Jordan Valley in the Bronze Age”. Annual of the American Schools of Oriental Research-VI. 13-74
  • Amiran. R. B. K. (1952). "Connections between Anatolia and Palestine in the Early Bronze Age". Israel Exploration Journal-2. 2. 89-103
  • Atalay. İ. -K. Mortan. (2011). Türkiye Bölgesel Coğrafyası. İstanbul
  • Belli, O. (2011). “Eskiçağda Erzurum Bölgesi”. Bir Şehir Var Yaylada: Erzurum. (eds. E. Yazıcı, H. Bozoğlu). 17-40, Erzurum: Erzurum İl Özel İdaresi Yayınları.
  • Belli. O. (1977). Urartular Çağı’nda Van Bölgesi Yol Şebekesi. İstanbul.
  • Bingöl A. - Ceylan A. -Topaloğlu. Y. -Günaşdı Y. (2010). “2008 Yılı Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara. 375-398
  • Bingöl. A. (2013). “Hurri’lerin Siyasi Organizasyonları”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi-6-1. Erzincan. 115-133
  • Braidwood R. J. -L. S. Braidwood (1960). Ex cavations in the Plain of Antioch I: The Earlier Assemblages A-J. Oriental Institute Publications. Chicago
  • Burney. C. A. (1958) “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”. Anatolian Studies VIII. 157-209.
  • Burney. C. A. -D. M. Lang (1971). The Peoples of the Hills. Ancient Ararat and Caucasus. London
  • Ceylan A. - A. Bingöl- Topaloğlu. Y. (2008). “2006 Yılı Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı-III. Ankara. 129-148.
  • Ceylan A. - A. Bingöl- Topaloğlu. Y. (2009). “2007 Yılı Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara. 133-150.
  • Ceylan. A. (2000). “1998 Erzincan Yüzey Araştırması”. 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara. 181-192.
  • Ceylan. A. (2001a). “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”. 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1. Ankara. 71-82
  • Ceylan. A. (2001b). “Erzurum Ovası’nda Önemli Bir Merkez: Cinis Höyük”, A. Ü. Fen‐Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 26, Erzurum. 29‐42.
  • Ceylan. A. (2003). “2001 Yılı Erzincan Erzurum-Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”. 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara. 311-324.
  • Ceylan. A. (2004). “2002 Yılı Erzincan. Erzurum-Kars İlleri Yüzey Araştırmaları” 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara. 263-272
  • Ceylan. A. (2005). “2003 Yılı Erzincan. Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları”. 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara. 189-200
  • Ceylan. A. (2008). Doğu Anadolu Araştırmaları-Erzurum, Erzincan, Kars,Iğdır 1998-2008. Erzurum
  • Ceylan. N. Y. Günaşdı. İ. Üngör. O. Özgül. Topaloğlu. Y. A. Bingöl. A. Ceylan. (2014) “2013 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları”. 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara. 71-92
  • Çiğdem. S. (2000). “Başlangıçtan Eski Tunç Çağı Sonuna Kadar Erzurum Ve Yöresi Geçim Kaynakları”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi-26. Erzurum. 2000. 197-210.
  • Çiğdem. S. -B. Can. (2005). “Erzurum Müzesinde Bulunan Tarım Aletleri Işığında Geç Kalkolitik ve Tunç Çağlarında Bölgedeki Tarımsal Faaliyetler”. Anadolu. Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi-29. 14
  • Diler. A. “Gökçeşeyh Buluntuları Işığında Protomlu Boynuz Rhytonların Kökeni ve Gelişimi”. Belleten LII /202. 1998. Ankara. 19-31
  • Doğanay. H. (1983). Erzurum'un Şehirsel Fonksiyonları ve Başlıca Planlama Sorunları. Atatürk Üniversitesi Basılmamış Doçentlik Tezi. Erzurum.
  • Doğanay. H. (1988). Erzurum’un Genel Coğrafya Özellikleri. Erzurum Dyson. (1968). “The Archaeological Evidence of the Second Millennium B. C. on the Persian Plateau”. The Cambridge Ancient History-II. 14-16.
  • Dyson. (1973). “The Archaeological Evidence of the Second Millennium B. C. on the Persian Plateau”. The Cambridge Ancient History-2/1. (ed. Edward). Cambridge. 686-715.
  • Erinç. S. (1953). Doğu Anadolu Coğrafyası. İstanbul
  • Erzen. A. (1992). Doğu Anadolu ve Urartular. Ankara
  • Frangipane. M. (2010). İlk Tunç Çağı Güç Dengeleri, İlk Tunç Çağı I Dönemi Doğu Anadolu“. Tarih Öncesinden Demir Çağı’na Anadolu’nun Arkeoloji Atlası, Arkeoatlas, 156-160.
  • Girgin. M. -İ. Bulut. - C. Sevindi. (2001). "Türkiye'deki Karayolu Geçitleri". Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi-27. Erzurum. 89-109
  • Güneri. S. (1987). “Erzurum Çevresindeki Höyüklerin Yüzey Araştırması” Araştırma Sonuçları Toplantısı 5-II, 45-76.
  • Güneri. S. (1988). “Erzurum Çevresindeki Höyüklerin Yüzey Araştırması”. V. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara. 24-76
  • Güneri. S. (1992). “Doğu Anadolu’da Yeni Gözlemler”. Türk Arkeoloji Dergisi- XXX. 149-195
  • Güneri. S. (2005). “Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları 2001-2002 Yılı Çalışmalarına Ait Rapor”. Arkeoloji, Anadolu Avrasya I, 99-139
  • Günaşdı. Y. Y. Topaloğlu- A. Bingöl-A. Ceylan. (2012). “2010 Yılı Erzurum-Erzincan- Kars-Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı-III. Ankara. 2012. 49-70
  • Harmankaya. S. -O. Tanındı (1996). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-1 (TAY-1). İstanbul
  • Işıklı. M. (2008). “Erzurum’un İlk Madencileri”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi-21. 55-79
  • Işıklı. M. (2011). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları
  • Karaosmanoğlu. M. - Işıklı M. - Akarsu R. (2014). “Erzurum ve Pasinler Ovaları Yüzey Araştırması Çalışmaları”. Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40 Yılı, (eds. H. Kasapoğlu- M. A. Yılmaz). 431-440.
  • Kely. M. -Bucellati (1974). The Early Trans-Caucasian Culture Geographical and Chronological Interaction, Chicago
  • Kely. M. -Bucellati (1979). “The Fertile Crescent Culture: North Eastern Connections of Syria and Palestine in the Third Millennium B. C.”. Ugarit-Forschungen 11, 413-430
  • Kınal. F. (1962). Eski Anadolu Tarihi. Ankara.
  • Koçhan. N. - Karaosmanoğlu. M. -Can B. (2005). “Erzurum Çevresinde Eskiçağ Yerleşmeleri”. Arkeoloji, Anadolu ve Avrasya-1. 3-14
  • Koşay H. Z. - Vary H. (1967). Güzelova Kazısı. Ankara
  • Koşay. H. Z. (1943). “Karaz Sondajı”. III. Türk Tarih Kongresi. Ankara. 165-169.
  • Koşay. H. Z. (1965). “Erzurum ve Çevresinde Ön Tarih ve Tarih Boyunca Kurulan Devletler ve Medeniyetler”. Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal Atatürk. Ankara. 154-163
  • Koşay. H. Z. (1984). Erzurum ve Çevresi Dip Tarihi. Ankara.
  • Koşay. H. Z. -H. Vary. (1964). Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu. Ankara.
  • Koşay. H. Z. -K. Turfan. (1959). "Erzurum Karaz Kazısı Raporu". Belleten 23/91. Ankara.
  • Kozbe G. - A. Ceylan- Y. Polat- T. Sivas- H. Sivas- I. Şahin- D. Tanrıver (2008). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-(TAY-6a-b) Demir Çağları. İstanbul
  • Kökten. İ. K. (1947). “Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkında Yeni Gözlemler” DTCFD. 5/2. Ankara. 223-235.
  • Kökten. İ. K. (1953). “1952 yılında yaptığım Tarih Öncesi Araştırmalar Hakkında”. DTCFD 1-4. 11/ 2-4. Ankara. 177-209
  • Kuftin. B. A. (1943). Urartskij “Kolumbarij” u podosvy Ararata i Kuro-Araksskij eneolit [An Urartian” Columbarium” on the slopes of Ararat and the Copper Age of the Kuro- Araxes basi] Vestnik Gosudarstvennogo muzeja Gruzii 13,
  • Memiş. E. (2011). Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya.
  • Özgül. O. -A. Ceylan-A. Bingöl-Y. Topaloğlu-Y. Günaşdı-İ. Üngör. “2011 Yılı Erzincan. Erzurum. Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara. 2013. 277-292.
  • Öztürk. Nurettin (2004). “Anadolu’nun Karaz Seramiğine Ait Eski İle Yeni Görüşleri Ve Yerleşim Yerleri”. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt-4. Sayı- 32. Erzurum. 81-93
  • Pehlivan. M. (1984). En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi. (Atatürk Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi). Erzurum.
  • Pehlivan M. (1990). “Karaz Kültürü ve Hurriler”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 1-1. Van. 168-176.
  • Piotrovskii. B. B. (1964). “The Aeneolithic Culture of Transcaucasia in the Third Millennium B. C. ” VI. International Congress of Prehistoric and Protohistoric Sciences. Moscow. 360-366
  • Rothmann M. S. . (2014) “Kura Araxes Culture Areas and The Late 4th and Early 3rd Millennia BC Pottery from Veli Sevin’s Surveys in Malatya And Elazig. Turkey”. Origin Prehistory and Protohistory of Ancient Civilizations. XXXVI. Roma. 2014.
  • Sagona. A. (1999). “The Bronze Age-The Iron Age Transition in Northeast Anatolia: A View from Sos Höyük”. Anatolian Studies 49. 153-157
  • Sagona. A. (2000). “Sos Höyük and The Erzurum Region in Late Prehistory: A Provisional Chronology For Northeastern Anatolia Area” Anatolica XI Chronologies des pays du Caucasiens et de L’Euphrate aux I III e Millénaires. (eds. Marro- H. Hauptmann). Paris. 329-373
  • Sagona. A. -Sagona C. (2003). “The upper Levels at Sos Höyük, Erzurum: A Reinterpretation of the 1987 Campaign”, Anatolia Antiqua XI. 101-109
  • Sagona. A. -Sagona C. (2000). “Excavations at Sos Höyük. 1998-2000 Fifth Preliminary Report”. Ancient Near Eastern Studies 37. 56-127
  • Sagona. A. - C. Sagona- H. Özkorucuklu. (1995) “Excavation Sos Höyük 1994”. Anatolian Studies 45. 1995. 193-218
  • Sagona. A. - C. Sagona- M. Erkmen-I. Thomas. (1996). “Excavation Sos Höyük 1995”. Anatolian Studies 46. 1996. 27-52
  • Sagona. A. - M. Erkmen- C. Sagona. (1997). “Excavation Sos Höyük 1995”. XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı-I. Ankara. 1997. 137-143
  • Sagona. A. - M. Erkmen- C. Sagona. (1998). “Excavation Sos Höyük 1996”. XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı-I. Ankara. 1998. 245-250
  • Saraçoğlu. H. (1989). Doğu Anadolu Bölgesi. İstanbul
  • Sevindi. C- Tavukçu. A. Y. , (2013). “Şirvaz Kalesi ve Kayaüstü Resimleri (Şenkaya-Erzurum)”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi-31, 2013, 155-173
  • Sukenik. Y. (1974). “On the Technique of Khirbet Kerak Ware” Bulletin of the American Schools of Oriental Research 106, 9-17
  • Şenyurt, S. Y. (2005). Tasmasor: Erzurum Ovası’nda Bir Demir Çağı Yerleşmesi. Ankara.
  • Şenyurt. S. Y. -Ekmen. H. (2005). Tetikom: Pasinler Ovası’nda Bir Demir Çağı Yerleşmesi. Ankara
  • Şenyürek M. (1944). “Tebliğler: Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”. Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi. 2/2. 349-352
  • Topaloğlu. R. (2013). Doğu Anadolu Araştırmaları Işığında Pasinler (Hasankale) Bölgesi Keramiklerinin Değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi
  • Topaloğlu. Y. (2009). "Eskiçağ'da Pasin Ovası" Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi-3. Kars. 245-266
  • Topaloğlu. Y. (2009). Kuzeydoğu Anadolu’da Urartu’nun Tarihi ve Arkeolojik Mirası (Kalıntıları). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Lisans Tezi. Erzurum
  • Topaloğlu. Y. - Günaşdı Y. - Bingöl. A. - Ceylan. A. (2011). “2009 Yılı Erzurum-Erzincan- KarsIğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II. Ankara. 1-19
  • Üngör İ. -A. Bingöl-Y. Topaloğlu-Y. Günaşdı-N. Ceylan-O. Özgül-A. Ceylan (2014). “2012 Yılı Erzincan. Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları”. 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı. Ankara.
  • Ünsal. V. (2006). “Karaz Kültürünün Kuzey Sınırı”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi- 16. Erzurum. 127-142.
  • Ünsal. V. (2008). “M.Ö. III. Binde Kuzeydoğu Anadolu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Volume 1/3 Spring. 396-410
  • Yakar. J. (2014). Eski Anadolu Toplumunun Arkeolojideki Yansımaları-I. Neolitik ve Kalkolitik Çağ Toplumlarının Ekonomik Yapıları, İnanç Sistemleri ve Teknolojileri. (çev. G. Abdal). İstanbul
  • Yaylalı, S. (2007). “Doğu Anadolu Erken Tunç Çağ Kültürü”. Doğudan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı Kitabı, (eds. B. Can & M. Işıklı). İstanbul, 165-187