SAFEVİ ŞEYHLERİNİN DULKADİRLİ MÜRİTLERİ

Safeviyye tarikatının Türkmenlerin İslam anlayışına uygun yeni bir din yorumu getirmesi, tarikatın konar-göçerler arasında yayılmasını kolaylaştıran temel unsurdur. Safevi şeyhleri, medreseler ve sünnî İslam akidesine bağlı zâviyelerin etkisinden uzak aşiretlere halifeler göndererek taraftar toplamayı başarmışlardır. Tarikat, önce Akkoyunlu ve Karakoyunlu bölgesindeki göçebe kabileler arasında, akabinde Anadolu’da yayılmıştır. Safeviyye tarikatı, Osmanlı Devleti’ne bağlı göçebelerin yanı sıra Ramazanoğlu ve Karamanoğlu beyliklerinin ahalisini meydana getiren Türkmenlerden de önemli sayıda destekçi bulmuştur. Safevi şeyhlerine gönülden bağlanan ve Safevi Devleti’nin kuruluşuna da büyük bir şevkle iştirak eden Türkmen teşekküllerinden biri de Dulkadirli Türkmenleridir. Bu makalede, Dulkadirli Türkmenlerine mensup aşiretlerden hangilerinin ne suretle Safevi birliğine katıldığı izah edilmeye çalışılacaktır. Makalenin ilk kısmında Dulkadirli aşiretleri arasında Safevi tarikatının yayılmasını sağlayan şartlar ele alınmaktadır. Bu amaçla Dulkadirli Türkmenlerinin yurt tuttukları Maraş, Kars-ı Maraş (Kadirli) ve Bozok (Yozgat) bölgelerinde XV. ve XVI. yüzyılda etkili olan dini çevre hakkında, özellikle Osmanlı tahrir defterlerinden elde edilen veriler sunulacaktır. Çalışmanın ikinci kısmı ise Dulkadirli Türkmenlerinden, Safevi birliğine katılan aşiretler hakkındadır. Safevi Devleti’nde önemli vazifeler üstlenen Dulkadirli şahsiyetlerden örnekler verilerek, bunların mensup oldukları aşiretlerin Dulkadirlilerin hangi kolundan oldukları ve hangi bölgeden ayrılarak İran’a gittikleri izah edilecektir. Dulkadirlilerden Safevilere katılan aşiretlerin asıl yurtlarının tespitinde yine Osmanlı Tahrir defterleri asli kaynak olarak kullanılmaktadır.

The Dulkadirli Disciples of the Safavid Sheikhs

The introduction of a new religion explanation in accordance with the Islamic understanding of the Safavid order of the Turkmans facilitated the dissemination of the tariqat among the nomads. Safavid sheikhs were able to gather supporters sending caliphs to the tribes that were far from the influence of zawiyas adherent to madrasas and Sunnih Islamic doctrine. The sect was first spread among the nomadic tribes in the Aqkoyunlu and Karakoyunlu regions and later in Anatolia. The Safaviyye sect found a significant number of followers from the Turkmans who formed the community of Ramazanoglu and Karamanoglu, as well as nomads from the Ottoman Empire. One of the Turkman organizations, who were sincere followers of Safavid sheikhs and participated in the foundation of the Safavid State, was the Dulkadir Turkmans. The aim of this article is to explain which of the tribes belonging to Dulkadirli Turkmens participated in the Safavid Union and in what way they participated. In the first part of the article, the conditions that enabled Safavi tariqat spread among the Dulkadirli tribes are discussed. For this purpose, the data especially from the Ottoman Registry Books about the religious environment which was effective in Maras, Kars-i Maras (Kadirli) and Bozok (Yozgat) regions of Dulkadirli Turkmans in XV. and XVI. centuries are presented. The second part of the study is about the tribes who joined the Safavid unit from the Turkman of Dulkadir. Some examples of Dulkadirli personalities who carried out important duties in the Safavid State are presented; which tribe they belonged to and what region they were from the Dulkadirs and where they left for Iran are explained. The Ottoman Tahrir books are used as the main source for the determination of the main dwellings of the tribes who joined the Safavids.

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları

BOA, TD., (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tahrir Defterleri Tasnifi). Numara: 155, 218, 315, 402, 998.

KKA, TD. (Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Tahrir Defterleri Tasnifi). Numara: 108, 116, 168, 30.

2. Yazılı Kaynaklar

Aşıkpaşazâde. (1949). Tevârih-i Âl-i Osman (Aşıkpaşaoğlu Aşıki), Osmanlı Tarihleri. Haz. Nihal Atsız. İstanbul: Türkiye Yayınevi.

Aydoğmuşoğlu, Cihat. (2011). “Şah Abbas ve Zamanı”. Yayınlanmamış Doktora Tezi.

Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Azamat, Nihat. (2000). “İbrâhim Gülşenî”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., ss.301–304.

Celal-zâde Mustafa. (1990). Selim-nâme. Haz. Ahmet Uğur, Mustafa Çuhadar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Cevanşir, Babek. (2007). “İran’daki Türk Boyları ve Boy Mensubu Kişiler (Safevi Döenmi- I. Şah Tahmasb Hâkimiyetinin Sonuna Kadar/1576)”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Demirtaş, Faruk. (1949). “Bozulus Hakkında”. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi VII/1, 29-60.

Eyicil, Ahmet. (2005). “Afşin Ashab-ı Kehf.” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 156, 11-27.

Gülten, Sadullah. (2015). XVI. Yüzyılda Bozok Türkmenleri. İstanbul: Pervane Yayınları.

Gülten, Sadullah. (2016). “Osmanlı Devleti’nde Alevî Sözcüğünün Kullanımına Dair Bazı Değerlendirmeler.” Alevilik Araştırmaları Dergisi 11, 27-43.

Gündüz, Tufan. (2015). Bozkırın Efendileri: Türkmenler Üzerine Makaleler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.

Gündüz, Tufan. (2010). Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. Hasan-ı Rumlu. (2006). Ahsenü’t-Tevârih. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Hinz, Walther. (1948). Uzun Hasan ve Seyh Cüneyd, XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi. Ankara.

Hoca Saddeddin Efendi. (1979a). Tacü’t-Tevârih. Haz. İsmet Parmaksızoğlu. c.III. İstanbul:Kültür Bakanlığı Yayınları.

Hoca Saddeddin Efendi. (1979b). Tacü’t-Tevârih. Haz. İsmet Parmaksızoğlu. c.IV. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.

İbn Kemal. (1997). Tevarih-i Âl-i Osman, VIII. Defter. Haz. Ahmet Uğur. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

İskender Bey Türkmen. (1377/1999). Tarih-i Âlem-ârâ-yı Abbasî. Haz. Muhammed İsmail Rızvânî. Cilt I-III. Tahran.

Kara, Mustafa. (1996). “Gülşeniyye”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 14, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, ss.256–259.

Kazvinî, Abdüllatif. (2011). Safevi Tarihi. Çev. Hamidreza Mohemmenejad. Ankara: Birleşik Yayınevi.

Kızılbaşlar Tarihi. (2015). Haz. Tufan Gündüz. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.

Koç, Yunus. (1989). XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağının İskân ve Nüfus Yapısı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Melikoff, Irene. (2006). Uyur İdik Uyardılar, Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları. Çev. Turan Alptekin. İstanbul.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1995). “Emirci Sultan”. TDV İslam Ansiklopedisi. c.11, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.153-155.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2000). Babaîler İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2004). Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Oruç Bey Bayat. (2014). İlişkiler Bir Şiî/Katolik. Çev. Tufan Gündüz. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.

Öngören, Reşat. 2008. “Rûşeniyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. c.35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.271-272.

Rumlu Hasan. (2004). Şah İsmail Tarihi, Ahsen’üt Tevârih. Çev. Cevat Cevan. Ankara: Ardınç Yayınları.

Sarı, Arif. (2018). XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Savaş, Saim. (2013). XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Saydam, Abdullah. (2009). “Sultanın Özel Statüye Sahip Tebaası: Konar – Göçerler”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 9, 31-45.

Sümer, Faruk. (1949-1950). “XVI. Asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta Yaşayan Türk Aşiretlerine Umumi Bir Bakış”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XI (1-4), 509-523.

Sümer, Faruk. (1973). “Bozok Tarihine Dâir Araştırmalar I” . Cumhuriyetin 50. Yıldönümüne Armağan Kitabı, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları. s.309-351.

Sümer, Faruk. (2007). “Ceridler, Bir Türk Oymağının Tarihi”. Maraş Tarihinden Bir Kesit Dulkadir Beyliği Araştırmaları I, Haz. Yaşar Alparslan, Kahramanmaraş: Ukde Yayınları. s.199-206.

Sümer, Faruk. (1999). Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: TTK Yayınları.

Şah Tahmasb-ı Safevi. (2001). Tezkire. Çev. Hicâbi Kırlangıç. İstanbul: Anka Yayınları.

Uludağ, Süleyman. (1997). “Halvetiyye”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.393-395.

Uzun, Mustafa. (1994). “Dede Ömer Rûşenî”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.81-83.

Wittek, Paul. (1963). “Osmanlı İmparatorluğunda Türk Aşiretlerinin Rolü”. Tarih Dergisi, Çev. Ercüment Kuran. XIII (17-18), 257-268.

Yazıcı, Tahsin. (1966). “Safeviler”. İslam Ansiklopedisi, c.X. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. s.53-59

Yinanç, Refet. (1989). Dulkadir Beyliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Yücer, Hür Mahmut. (2010a). “Sünbüliyye”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.38. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.136–140.

Yücer, Hür Mahmut. (2010b). “Sünbül Sinan”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.135–136.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi