Pervin ERGUN

8671

Alevilik Bektaşilikteki tavşan inancının mitolojik kökenleri üzerine

Bu makalede, Türk kültüründe özelde de Alevi-Bektaşi geleneğinde tabu olmuş tavşan algısının mitolojik geçmişi araştırılacak, Türk kültür tarihinde ve coğrafyasındaki paralellikler, karşılaştırmalı betimsel analiz yöntemiyle incelenecektir. Alevi-Bektaşilerin tavşan eti yememesi ve bunun sebebi olarak icat edilen gerekçeler tavşanın Türk mitolojik düşüncesindeki yerini çözmemekle birlikte ipuçları vermektedir. İleri sürülen gerekçeler, eski inançların yeni dine adapte olmasından başka bir şey değildir. Satuk Buğra Han’a atfedilen efsane, yeni din ile eski inançlar içindeki tavşanın ilk çarpışması ve zaferi gibi görünmektedir. Tarih boyunca hükümdarlık asalarında ve Türk Müslümanlığının ilk dönem bazı cami süslemelerinde tavşan motifine yer verilmesi, mücadelenin devam ettiğinin göstergesidir. Günümüzde ise bu mücadele tavşanın aleyhine işlemiş ve Türk düşüncesinde tavşanın mitolojik yönü silinmeye yüz tutmuştur. 12 hayvanlı Türk takviminde tavşana da yer verilmesi, bazı Türk boylarında ailenin koruyucusu olarak görülerek kutsallık atfedilmesi, töz/asıl-kök-menşe olarak kullanılması; İskitlerde savaşı durdururken, Kamlar kötü ruhlarla mücadele ederken, avcılar ava çıkarken, bebeklerin doğumunda oynadıkları rol, tavşanın mitolojik karakterini ortaya çıkarmaktadır. Yaratılan ilk insanı anlatan Er Sogotoh ve diğer bazı mitolojik karakterli destanlarda yer alması; yaratılıp yeryüzüne gönderilen ilk kadın, çocukların ve kadınların koruyucusu Umay ve Ayısıt gibi ruhlarla birlikte rol üstlenmesi, inancın derinliğini gözler önüne sermektedir. Alevilerde tavşan ile ilgili dönüşüm, başka kılığa girme motifi, bütün Türk dünyasında oldukça geniş bir anlatı yelpazesi olarak yaşamaktadır. Bu da göstermektedir ki Alevi-Bektaşi gelenek ve inançları Türk dünyası ile daha fazla yakınlık içindedir. Bazen bu yakınlık zıtlıklara da dönüşebilmektedir. Kuyruğu, kafası, ayakları, pençesi, postu, kulağı, göğüs kafesi kemiği, burnu bazen de kendisi hayatın her safhası ile ilgili ritüellerde rol sahibi olmuştur. Tanrı’nın çocuk, bereket, yağmur, ateş, av vb. gibi kut gerektiren rollerle görevlendirdiği iyeler (Umay, Yajıl-Kan, Bulut-Kan, Dyaik/Cayık, Ot/Ateş Ene, Ayısıt, Ermen-Kan) ve ilk atayı sembolize eden Hozan/Kozan/ata-kişi tavşan ile sembolize edilmiştir. Bu yüzden evde yemeğini yapan kadınlar, ebeler, hastalık ve kötü ruhlarla mücadele eden kamlar ve avcılar tarafından uygulanan ritüellerde eski inancın izleri daha net seçilmektedir. Bu tür kuttörenlerde tavşan hem nesne olarak (tef, tokmak, yelpaze, takı, tuğ vb.) hem de kutlu sözlerde yer almaktadır. Kutlu ruhların sembolü olarak tavşana ızıh/kurban sunulmaktadır. Tavşan, bugün Alevi-Bektaşi toplumunda farklı algılanmakla birlikte bunun kökeninde eski inançlar yatmaktadır. O, beyaz rengi ile Tanrı mekânı sembolü olmaya; hem toprak altında hem de üstünde yaşadığı için yer-su sembolü olmaya Türk düşüncesi içinde uygun bulunmuştur.

PDF

___

  • ARAPÇOR, Alaksey D. (1995). Tıva Ulustun Mifteri Bolgaş Toolçurgu Çugaaları. Kızıl.
  • ALEKSEYEV, Nikolay Alakseyeviç. (1984). Şamanizm. Turkoyazıçnıh Narodov Sibiri. Novosibirsk.
  • AYDEMİR, Özgür Kasım. Hatai’nin Şiirlerinden Hareketle İktidar Çözümlemesi”. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni, Gazi Üniversitesi, Ankara. http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/ozgur_kasim_aydemir_hatai_iktidar_ cozumleme.pdf Erişim tarihi: 11.09.2011).
  • ARSLANOĞLU İbrahim. (1999a). “Turabi Ocağı Dedeleri ile Söyleşi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Yıl: 1999, Sayı:11. http://w3.gazi.edu.tr/web/ iarslan/turabi.pdf Erişim tarihi: 16.06.2011
  • ARSLANOĞLU, İbrahim. (1999b). “Cibali Ocağı Dedesi Ve Taliplerinin Alevilikle İlgili Görüşleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi Yıl: 1999, Sayı:12. http:// w3.gazi.edu.tr/~iarslan/cibali.pdf Erişim tarihi: 16.06.2011
  • ARSLANOĞLU, İbrahim. (2000). “Dede Ahmet Kuzukıran İle Söyleşi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Yıl: 2000, Sayı:14. http://www.hbvdergisi.gazi.edu. tr/ui/dergiler/14-69-90.pdf. Erişim tarihi: 16.06.2011
  • BALDİCK, Julian. (1993). Imaginary Muslims: The Uveysi Sufis of Central Asia. Londra: I. B. Tauris.
  • BARAN, Mine. (2006).“Halk Mimarisinin Halkbilimi Bağlamında Değerlendirilmesine Harran Evleri Örneği”. Milli Folklor 2006 Yıl:18, Sayı:72.
  • BUTANAYEV, V. Y. (1986). “Poçitaniye Tösey u Hakasov”. Traditsionnaya Kul’tura Narodov Tsentral’noy Azii. Novosibirsk.
  • ÇAY, Abdulhaluk M. (1999). Nevruz Türk Ergenekon Bayramı. Ankara: Tamga Yay.
  • ÇELİK, Âdem. (2008). “Sungurbey Camii (Niğde) Doğu ve Kuzey Taç Kapılarındaki Figürlerin İkonografik Değerlendirmesi”. Sanat Dergisi. Sayı:13. 1-16.
  • http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/gsfd/article/viewFile/3240/312 Erişim tarihi: 11.09.2011
  • ÇORUHLU, Yaşar. (1999). Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul.
  • ÇUBUKÇU, “İbrahim Agâh. (1978). Zamanımızda Ege Alevileri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XXII, Ankara. http://dergiler.ankara.edu.tr. Erişim tarihi: 12.09.2011.
  • KAŞGARLI Mahmud. (1939). Divanü Lugat-it Türk (trc. Besim Atalay). Ankara: TDK.
  • DURANLI, Muvaffak. (2007). “İ.A. Hudyakov ve Onun Uzun Yıllar Arşivlerde Kalan Çalışması “Kratkoe Opisanie Verhoyanskogo Okruga” Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 2007, 209. http://www.turkishstudies.net/dergi/ cilt1/sayi5/sayi5pdf/duranlimuvaffak.pdf. 11.09.2011
  • ELİADE, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. Çeviren: Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
  • ERGUN, Pervin. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: AKM Yayınları.
  • ERGUN, Pervin. (2011). “Bebekleri Dünyaya Leyleklerin Getirdiğine Dair İnancın Türk Mitolojisindeki Kökleri Üzerine”. Milli Folklor, Yıl: 23, Sayı: 89, 1011.
  • ERÖZ, M. (1977). Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik. İstanbul: Otağ Yayıncılık.
  • ERÖZ, M. (1973). “Türk İçtimai Hayatında Totemizm İzleri.” İslam Tetkikleri Mecmuası. Togan Armağanı. İstanbul.
  • ERÖZ, M. (1992). Eski Türk Dini (Gök Tanrı Dini) ve Alevilik Bektaşilik. İstanbul: TDVA Yayınları.
  • http://www.itusozluk.com/goster.php/alevilerin+tav%FEan+eti+yememesi. 12.09.2011
  • IŞIN, P. Mary. (2009). “Osmanlı Mutfağında Av Etleri”. Acta Turcica, Yıl:1, Sayı:1, Ocak 2009. Türk Kültüründe Av. Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun.
  • İNAN, Abdülkadir. (1995). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK Basımevi.
  • KAHYAOĞLU, S. (2001). “İç Asya’nın Kutsal Kaz’ı ve Anadolu’daki Etkileri.” Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri. (23-28 Ekim 2000-Ürgüp), Ervak Yayınları, Ankara.
  • KALAFAT, Yaşar-Güven, Noyan. “Altay Türk Halk İnançlarından Anadolu Dokumacılığına”. http://www.yasarkalafat.info/dosyalar/kalafat2010175443.pdf 11.09.2011
  • KARADAĞ Hüseyin. (2005). “Eski Çuvaş Dini İle Alevî Kültüründeki Tavşan İnancının Benzerliği ve Müşterek Kaynakları Hakkında Görüşler”. Gazi Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi tarafından düzenlenen I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu’nda (11 - 13 Mayıs 2005 Ankara) tebliğ olarak sunulmuştur.
  • KOTLE, Taner. (2010). “Arnavutluk-Balkanlarda Bektaşilik”. TURAN-Sam, Yıl:2, Sayı:5, Kış 2010. http://www.turansam.org/TURAN-SAM_5.pdf#page=24. 15.09.2011
  • KÜÇÜK, Salim. (2010). “Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı”. Bilig, Yaz 2010, Sayı:54.
  • LVOVA, Eleonora Lvovna – OKTYABRSKAYA, İrina Vyaçeslavovna – SAGALAYEV, Andrey Markoviç - USMANOVA, Maryam Sultanovna. (1988). Traditsionnoye Mirovozzreniye Turkov Yujnoy Sibiri. Prostranstvo i Vremya Veşçnıy Mir. Novosibirsk.
  • LVOVA, Eleonora Lvovna – OKTYABRSKAYA, İrina Vyaçeslavovna – SAGALAYEV, Andrey Markoviç - USMANOVA, Maryam Sultanovna. (1988a). Traditsionnoye Mirovozzreniye Turkov Yujnoy Sibiri. Çelovek Obşçestvo. Novosibirsk.
  • NASKALİ, Emine. (2008). Av ve Avcılık Kitabı. İstanbul: Kitabevi.
  • ORKUN, Hüseyin Namık. (1987). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK yayınları.
  • ÖGEL, Bahaeddin. (1989). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK Basımevi.
  • POTAPOV, L. P. (1933). Razlojeniye Rodovogo Stroya u Plemen Severnogo Altaya. Moskova- Leningrad.
  • POTAPOV, Leonid Pavloviç. (1991). Altayskiy Şamanizm. Leningrad.
  • RADLOFF, W. (1955). Sibirya’dan. Çeviren: Ahmet Temir. 1. Cilt. İstanbul.
  • ROUX. J. P. (1997). “Türk İnancında Tavşan.” Yabancı Araştırmacılar Gözüyle Alevilik Aynayı Tuttum Yüzüme Ali Göründü Gözüme. Çeviri: İlhan Cem Erseven. İstanbul: Ant Yayınları.
  • SABİH, Sabir. (1982). Azerbaycan Masalları. Bakü: Yazıcı Yayınevi.
  • SAGALAYEV, Andrey Markoviç - OKTYABRSKAYA, İrina Vyaçeslavovna. (1990). Traditsionnoye Mirovozzreniye Turkov Yujnoy Sibiri. Znak i Ritual, Novosibirsk.
  • SAKAOĞLU, Saim. (2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • ŞAFAK, İsmail. (2009). “Avcı Derneklerine Üye Avcıların Kültürel Özellikleri”(İzmir İli Örneği). Acta Turcica, Yıl:1, Sayı:1, Ocak 2009. Türk Kültüründe Av. Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun)
  • http://www.ormanmuhendisi.org/Sol/Makaleler/AYHMakale/AvciKulturelOzellikleri. pdf. 11.09.2011
  • NOYAN, B. (1972). “Bektaşilikte Dokunulmayan Hayvanlar ve Yenilmeyen Yemekler”. TFA. Ekim Sayısı. Cilt 14. Sayı 279.
  • TEOMAN, Zeki. (1952). “Bozkurt Efsanelerinin Anadolu’daki İzleri”. TFA, S.33.
  • ÜLKEN, H.Z. Orta Asya’da Türkmenler. Osmanlıca’dan Çeviren: Ahmet Taşgın. Hacı Bektaş Veli Dergisi. Yıl: 2002. Sayı: 22. Ankara.
  • YÖRÜKAN, Y. Z. (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. Eklerle Yayıma Hazırlayan: Turhan Yörükan. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • ZELENİN, D. K. (1936). Kult Ongonov v Sibiri. Moskova-Leningrad.
  • ZELYUT, R. (2002). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik. Berdan Matbaası, İstanbul.
Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover
  • ISSN: 1306-8253
  • Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
  • Başlangıç: 1994
  • Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Alevilik Bektaşilikteki tavşan inancının mitolojik kökenleri üzerine

Pervin ERGUN

Bektaşilikte olmazsa olmaz sembollerden Çerağ ve yola giren Can'ın ziynetleri: Arakiye, teslim taşı ve Tığbent

Gürkan ÖZEN

Kerbela olaylarının sözlü geleneğe yansıması : İmam hasan ve İmam Hüseyin destanı

Halil İbrahim ŞAHİN

Alevi-Bektaşi Kültüründe Sayılara Yüklenen Terim Değeri

ASİYE MEVHİBE COŞAR

Alevilik ve Etkileşim İçine Girdiği Kültürel Yapılar Açısından "Pervane" Kavramının İrdelenmesi

CENK GÜRAY, ERDEM ŞİMŞEK