Bayarsayhan BADARÇ, Vildan KOÇOĞLU GÜNDOĞDU

Sengel Tuvalarının Söz Varlığında Küçük ve Büyük BaşBazı Hayvan Adları Üzerine

Bu makalede Tuvaların Moğolistan’da Bayan-Ölgiy vilayetinin Sengel ilçesinde, Kazak ve Moğollarla birlikte yaşayan bir kolu olan Sengel Tuvalarının kısaca demografik, kültürel özellikleri verilmiş, geleneksel uğraşıları olan hayvancılıkla ilgili söz varlığında dikkat çeken unsurlar üzerinde durulmuştur. Yaşadıkları kültürel çevre itibariyle Sengel Tuvalarının Moğol ve Kazaklarla ortak kültürel özellikleri taşımalarının yanı sıra, kendi kültürlerini, dillerini koruma ve yaşatma konusundaki çabalarının günümüzde de sürdüğü görülmektedir. Sengel Tuvalarının atalarından günümüze kadar korudukları önemli geçim kaynakları ve geleneksel uğraşıları hayvancılıktır. Bu sebeple Sengel Tuvalarında, hayvan adlarının büyük çoğunluğunun genel Türkçe sözler olduğu, bazı ufak fonetik ve semantik farklılıklarla söz hazinesinde korunduğu görülmüştür. Hayvancılığın, geçmişte konargöçer yaşam tarzının söz varlığındaki derin etkilerini görmek mümkündür. Yerleşik hayat, değişen yaşam koşulları, geleneksel uğraşların da terkedilmesine sebep olmuştur. Ancak, hayvancılık, toplayıcılık ve tayga yaşamıyla ilgili kültürün ve bu kültürle ilgili sözvarlığının Tuvaların söz hazinesinde yaşamaya devam ettiğini görmek sevindiricidir. Bu toplumlarda dikkat çeken hususlardan biri, geleneksel uğraşılarla, özellikle hayvancılıkla ilgili en ince ayrıntıların adlandırıldığıdır. Makalede, Sengel Tuvalarının söz hazinesindeki mal, kençe, sogum malı terimlerinin yanı sıra argımak, at, kulun, be, buura, adan, teve, ingen, inek, bızaa, buga, hoy, argar, guja, öşkü, sergeş olmak üzere 16 hayvan adı üzerinde durulmuştur.

On Some Small Livestock and Cattle Names in Tsengel Tuvans’ Vocabulary

In this article, the demographic and cultural characteristics of Sengel Tuvas,which are a branch of Tuvas living with Kazak and Mongols in Sengel district ofBayan-Ölgiy province in Mongolia, are briefly given, and the remarkableelements in the vocabulary about animal husbandry, which are their traditionaloccupations, are emphasized. In terms of the cultural environment they live in,it is seen that the Tsengel Tuvans have common cultural characteristics withMongolians and Kazakhs, as well as their efforts to protect and preserve theirown cultures and languages. The important means of livelihood and traditionaloccupation that Tsengel Tuvans have protected from their ancestors until todayis animal husbandry. For this reason, it has been observed that most of theanimal names in the Tsengel Tuvans are general Turkish words and arepreserved in the vocabulary with some minor phonetic and semanticdifferences. It is possible to see the profound effects of animal husbandry on thevocabulary of the nomadic lifestyle in the past. Sedentary life, changing livingconditions have caused the abandonment of traditional occupations. However,it is pleasing to see that the culture of animal husbandry, gathering and taigalife and its vocabulary about this culture continue to live in the treasure ofTuvas. One of the striking points in these societies is that the finest details abouttraditional occupations, especially animal husbandry, are named. This articlefocuses on animal names such as argımak, at, kulun, be, buura, adan, teve,ingen, inek, bızaa, buga, hoy, argar, guja, öşkü, sergeş as well as the terms mal,kençe, sogum malı in the vocabulary of Tuvans.

PDF

___

Abaşeyev, D. A. (1927). K voprosı o realizatsii buryat-mongol'skogo yazıka. Buryatovedçeskiy Sbornik (III-IV).
Abik, A. D. (2009). Kutadgu Bilig'de Hayvan Adları. Journal of Turkish Studies (Cem Dilçin Armağanı), 1-32.
Aydarov, G. (1971). Yazık оrhоnskih pаmyatnikоv drеvnеtyurkskоy pismеnnоsti VIII vеkа. Alma Ata.
Aydemir, A. & Erdem, M. (Ed.) (2017). Tuva Araştırmaları Tuvaca Varyantların Belgelenmesi ve Tanımlanması. Ankara: Grafiker.
Aydın, E. (2016). Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, IX(1), 1-51.
Badarç, B. (2002). O nekotorıh leksiçeskih osobennostyah tsengelskih tuvinstev Severo-Zapadnoy Mongolii. Uçenıye Zapiski, 19, 179-187.
Badarç, B (2009). Lеksikа jivоtnоvоdstvа v tsеngеlskоm diаlеktе tuvinskоgо yazıkа: v srаvnitеlnо-sоpоstаvitеlnоm аspеktе. Dissertatsii i avtoreferata po VAK RF 10.02.20, Kandidat filologiçeskix Nauk. Novosibirsk.
Bavuu-Sürün, M. V., U. Tsetsegdar, H. Gansuh, B. Badarç. (2009). O klassifikatsii dialektov tuvinskogo yazıka. Sibirskiy filologiçeskiy jurnal, (3), 158-166.
Erdem, M. (2017). Tsengel Tuvaları: Toplumdilbilimsel Bir Değerlendirme. Tuva Araştırmaları Tuvaca Varyantların Belgelenmesi ve Tanımlanması içinde (s. 49-60). Ankara: Grafiker.
Funk, D. A. (2020). Tayga Avcıları, Balıkçıları ve Toplayıcılarının Destanlarında Süt-Beyaz Atlar. A. Bağcı (Çev.). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (49), 223-236.
Gansuh, H. (2009). Osobennosti tuvinskoy reçi jiteley Tsengela. Dissertatsii i avtoreferata po VAK RF 10.02.20, Kandidat filologiçeskix Nauk. Novosibirsk.
Gansuh, H. (2019). Tıva Dıldın Daştıkı Dielektizi: Sengel Tıvalarının Dılı. Tehlikedeki Diller Dergisi - Tuva Dosyası, 71-75.
Grayvoronskiy, V. V. (1997). Sоvrеmеnnое аrаtstvо Mоngоlii. Sоtsiаlnıе prоblеmı pеrеhоdnоgо pеriоdа 1980-1995 gg. Moskva.
Hasiyev, Z. A. (1976). Tеrminı jivоtnоvоdstvа v zаpаdnоy gruppı diаlеktоv i gоvоrоv аzеrbаydjаnskоgо yazıkа. Avtoref. Diss. Kand. Filol. Nauk. Baku.
Hauenschild, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari Eine Untersuchung aus sprach- und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
Mannay-ool, M. H. (1995). Tuvintsı Mоngоlii: trаditsii i sоvrеmеnnоst. UZ TNİİYaLİ(XVIII), 56-62.
Monguş, M. V. (2002). Tuvintsı Mоngоlii i Kitаya. Novosibirsk: Nauka.
Musayev, K. M. (1975). Lеksikа tyurkskih yazıkоv v srаvnitеlnоm оsvеşçеnii. Novosibirsk: Nauka.
Nadurgulov, U. F. (2000). Jivоtnоvоdçеskаya lеksikа bаşkir (Pod. Red. E. F. İşberdina) . Ufa.
Öner, M. (2019). Türk Kültüründe Keçi Adları. D. A. Mustafa Kaymakçı içinde, Yetiştiricilikten Kültüre Türklerde Keçi (s. 232-238). Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi.
Radlov, V. V. (1989). İz Sibiri: strаnitsı dnеvnikа / Pоd.rеd. S.İ.Vаnştеyn. K.D.Tsivinоy, & B. Çistоvоy (Çev.). Moskva: Nauka.
Raldin, H. T. (1968). Еtniçеskiy sоstаv sоvrеmеnnоgо nаsеlеniya Mоngоlskоy Nаrоdnоy Rеspubliki . Prоblеmı еtnоgrаfii i еtniçеskоy istоrii nаrоdоv vоstоçnоy i yugо-vоstоçnоy Аzii içinde (s. 11-35). Moskva.
Rassadin, V. İ. (1980). Mоngоlо-buryatskiе zаimstvоvаniya v sibirskih tyurkskih yazıkаh. Moskva: Nauka.
Rassadin, V. İ. (2007). Оçеrki pо istоrii slоjеniya tyurkо-mоngоlskоy yazıkоvоy оbşçnоsti. Ç. I. Tyurkskое vliyaniе nа lеksiku mоngоlskih yazıkоv. Elista: İzd-vo Kalm.
Sarıkay, M. H. (1971). Svеdеniya о rеçi usinskih tuvintsеv. UZ TNİİYaLİ (XV), 269-276.
Sat, Ş. Ç. (1993). Diаlеktnıе mаtеriаlı kаk istоçnik dlya sоzdаniya istоriçеskоy grаmmаtiki tuvinskоgо yazıkа. Vоprоsı tuvinskоgо yazıkоznаniya, 12-17.
Şçerbak, A. M. (1961). Nаzvаniya dоmаşnih i dikih jivоtnıh v tyurkskih yazıkаh. İstоriçеskое rаzvitiе lеksiki tyurkskih yazıkоv içinde (s. 82-172). Moskva.
Taube, E. (1994). Skаzki i pridаniya аltаyskih tuvintsеv. Moskva.
Tenişev, E. R. (1997). Srаvnitеlnо-istоriçеskаya grаmmаtikа tyurkskih yazıkоv. Lеksikа. Leningrad.
Tsetsegdar, U. (2003). Оbrаztsı fоlklоrа i rеçi kоbdоskih tuvintsеv. Kızıl. DTS 1969 – Drеvnеtyurkskiy slоvаr / АN SSSR. İnstitut yazıkоznаniya. – L.: Nаukа, 1969, s.676.
EDPT 1972 - Clauson, G. (1972). An Etymological Dicitionary of PreThirtheenth Century Turkish. Oxford Universty.
ESTY I 2000 - Tatarintsev, B. İ. Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.II: D, Yо, İ, Y / Pоd. rеd. D.А.Mоnguşа, Nоvоsibirsk: Nаukа, 2000.
ESTY II 2002 – Tаtаrintsеv B.İ. Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.II: D, Yо, İ, Y / Pоd. rеd. D.А.Mоnguşа – Nоvоsibirsk: Nаukа, 2002, s. 388.
ESTY III 2004 – Tаtаrintsеv B.İ. Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.III: K, L – Nоvоsibirsk: Nаukа, 2004, s. 440.
ESTY IV 2008 - Tаtаrintsеv B.İ. Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа. T.III: K, L – Nоvоsibirsk: Nаukа.
ESTY V 2018 - Tatarintsev, B. İ. (2018). Etimologiçeskiy slovar Tuvinskogo yazıka (Cilt V). Novosibirsk: "Nauka".
ESTYa I – Sеvоrtyan Е.V. Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tyurkskih yazıkоv: оbşçеtyurkskiе i mеjtyurkskiе оsnоvı nа glаsnıе. – M.: Nаukа, 1974, s.768.
ESTYa II – Sеvоrtyan Е.V. Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tyurkskih yazıkоv (Оbşçеtyurkskiе i mеjtyurkskiе оsnоvı nа bukvı ‘V’, ‘G’ i ‘D’). – M., 1980, s.396.
ЕSTYa V – Sevortyan, E.V. (1997). Еtimоlоgiçеskiy slоvаr tyurkskih yazıkоv. T. V. – M., 1997.
MKS 1954 – Mоngоlşа-kаzаkşа sözdik (Mоngоlskо-kаzаhskiy slоvаr). Ulааnbааtаr.
MRS 1957 – Mоngоlskо-russkiy slоvаr. – M. 1957.
MОT 1957 – Pоd rеd. А.Luvsаndеndеvа (1957). Mоngоl оrоs tоl. Moskva, s.714.
ОSTYa 1967 – Оrfоgrаfiçеskiy slоvаr tuvinskоgо yazıkа) / Sоst. M.D. Biçеооl i S.N.Çаmаеv; оtv. rеd. D.А.Mоnguş. – Kızıl, 1967, s.446.
Rаssаdin 1995 – Rаssаdin V.İ. Tоfаlаrskо-russkiy slоvаr. Russkо-tоfаlаrskiy slоvаr – İrkutsk: Vоstоçnо-Sibirskое kn. izd-vо, 1995, s.288.
SİGTY L 2001 - Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov - leksika / otv. redaktor E. R. Tenişev. Moksva: Nauka, 2001, s.822.
TDES 1999 - Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara, 1999.
TRS 1968 – Tuvinskо-russkiy slоvаr / Pоd rеd. Е.R.Tеnişеvа. – M.: Sоv. еntsiklоpеdiya, 1968, s.646.
Tsеvеl 1966 – Tsеvеl. Ya. Mоngоl hеlniy tоvç tаylbаr tоl (Krаtkiy tоlkоvıy slоvаr mоngоlskоgо yazıkа) / Pоd rеd. А.Luvsаndеndеv. – Ulааnbааtаr, 1966, s.912.
TSTY I 2003 - Tolkovıy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka (Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı). Tom 1 A-Y, Novosibirsk: Nauka, 2003, s.598.
TSTY II 2011 - Tolkovıy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, (Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı). Tom 2 K-S, Novosibirsk: Nauka, 2011, s.800.