MANAS DESTANI’NDA YER ALAN ALMAMBET VE KÜL ÇORO İSİMLİ KAHRAMANLAR İLE TARİHTE YAŞAMIŞ TUNYUKUK VE KÜLİ ÇOR ARASINDAKİ BENZERLİKLER
Türk dünyasının bin senelik destan geleneğini, tarihini, kültürünü ve dünya görüşünü kendi içinde barındıran Manas Destanı, Kırgızların ve eski Türk boylarının kültür olgularını, tarihini araştırmada bir sözlü kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Köktürk harfli yazıtlar ise Eski Türkler hakkında bilgi edinebileceğimiz yazılı kaynakların başında bulunmaktadır. Bundan dolayı yazıtlar ile Manas Destanı’nı karşılaştırarak incelemek yerinde olacaktır. Makalemizde II. Köktürk Kağanlığı’nın kurulmasında büyük katkısı olan ve hayatları Orhun Yazıtları’nda anlatılan devlet adamları Tunyukuk ve Küli Çor, Manas Destanı’ndaki Almambet ve Kül Çoro ile karşılaştırılmış, bunların arasında dikkat edici benzerliklerin bulunduğu tespit edilmiştir. Örneğin, tarihte yaşayan Küli Çor ile destandaki Kül Çoro’nun isimleri aynı olmakta, üstelik her ikisi hükümdar oğluna atabeylik yapmaktadırlar. Bundan dolayı tarihî bir şahıs olan Küli Çor, Manas Destanı’nda Kül Çoro’nun kişiliğinde izini koruduğu ileri sürülmüştür. Bunun nedeni de IX-X. asırlar arasındaki Eski Türk tarihi ile ilgilidir. Bilindiği gibi 840 yılında Kırgızlar Uygurları bertaraf ederek Merkezî Asya’ya, kutsal Ötüken’e hâkim olmuşlardır. Ancak nüfus sayısının azlığı, Çin’in her zaman uyguladığı ikiyüzlü siyaseti ve diğer Türk boylarının Batı’ya doğru kayması sonucunda Moğolistan’a hâkim olamayan ve bu kutsal toprakları 920’lerde Kara Kıtaylara bırakmak zorunda kalan Kırgızlar, tarihte gerçekleştiremedikleri amaçlarını sözlü edebiyat ürününde, Manas Destanı’nda gerçekleştirmişlerdir. Örnek olarak da Köktürk Kağanlığı’nı almışlardır. Çünkü Köktürk Kağanlığı Türk boylarını bir çatı altında birleştiren, ekonomik ve askerî bakımdan zirveye ulaşan ve en önemlisi Çin’i kendi hâkimiyet altına alan bir devletti.
Anahtar Kelimeler:
Manas Destanı, Orhun Yazıtları, Tunyukuk, Kül Çoro, Köktürkler
The Similarities Between Almambet and Kül Çoro in the Manas Epic and the Tunyukuk and Küli Çor in the History
Manas Epic contains a thousand-year epic tradition, history, culture and world view of the Turkic world in itself. Therefore, the Manas Epic can be a source for investigating the cultural phenomena, archaeological finds of the Kyrgyz people and Old Turkic tribes. Almambet and Kül Çoro in the Manas Epic has been compared with Tunyukuk and Küli Çor which are the statesmen who made a great contribution to the establishment of the Turkish Khanate. It has been found that there are gradual similarities in the between of these. For example, the names of Küli Çor who lived in history and Kül Çoro in the Manas Epic are the same, and both of them are clerics for the son of the ruler. Therefore, it is claimed that the historical person Küli Çor preserved the traces in the personality of the Kül Çoro in the Manas Epic. The reason for this is related to the history of the Old Turkish between the IX-Xth centuries. As it is known, in 840, the Kyrgyzs ruled Central Asia and the holy Ötüken by eliminating the Uighurs. However, due to the small number of the population, China's two-sided politics and the shift of other Turkish tribes towards the West, the Kyrgyz did not dominate Mongolia and had to leave these holy lands to the Kara Kytais in the 920s. They expressed their aims which they could not realize in history in oral literature, in Manas Epic. They took Köktürk Khanate as an example. Because the Köktürk Khaganate was a state that united the Turkish tribes under one roof, reached the summit in economic and military terms, and most importantly took China under its rule.
Keywords:
Manas Epic, Orkhon Inscriptions, Tunyukuk, Kül Çoro, Old Turks,
___
- Aalieva, A. vd. (2015). ‘Manas’ Sagımbay Entsiklopediyası. Bişkek.
- Abdrahmanov, I. (1992). ‘Uluu Manasçı Sagınbay Orozbakovdun Ömür Bayanı’. Uluu Manaçı Sagınbay, Bişkek: 59-72.
- Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kumay Yayınları.
- Auezov, M. (1995). ‘O Vremeni Vozniknoveniya Eposa ‘Manas’. Entsiklopediçeskiy Fenomen Eposa ‘Manas’. Bişkek: 149-174.
- Aydın, E. (2012). ‘Küli Çor Yazıtı ve Yazıtla İlgili Sorunlar Üzerine Notlar’. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 5, 251-272.
- Bakirov, A. (1997). İstorizm Eposa ‘Manas’. Bişkek.
- Bakçiev, T. A. (2014). ‘‘Manas’ Eposu cana Sostsiyalisttik İdeologiya’. Kırgız Kaganatı Türk Elderinin Orto Kılımdardagı Mamlekettüülügünün cana Madaniyatının Alkagında, Bişkek: 395-400.
- Bernştam, A. N. (1968). ‘Epoha Vozniknoveniya Kirgizskogo Eposa ‘Manas’. ‘Manas’ – Geroiçeskiy Epos Kirgizskogo Naroda, Frunze:148-176.
- Caynakova A ve Boronov A. (1995). ‘Kül Çoro’. Manas Entsiklopediyası. I. Cilt, Bişkek: 576-579.
- Ercilasun, A. B. (2002). ‘Salur Kazan Kimdir’. Millî Folklor. C 7, 56, Kış 2002, 22-33.
- Falev, P. A. (1968). ‘Kak Stroitsya Kara-Kirgizskaya Bılina’. ‘Manas’ – Geroiçeskiy Epos Kirgizskogo Naroda, Frunze: 49-55.
- Gömeç, S. (2000). ‘İslam Öncesi Türk Tarihinin Kaynakları Üzerine’. Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 20, 31, 2000, 51-92.
- Gömeç, S. (2002). “Destanlarda ve Han-name’de Geçen Vezirlerin Tunyukuk ile İlgisi Olabilir mi?”. XIV. Türk Tarih Kongresi. 9 Eylül Ankara: 441-448.
- Gömeç, S, (2003a). ‘Türk Tarihinin Kahramanları: 17-Bilge Tunyukuk’. Orkun, 69.
- Gömeç, S, (2003b). ‘Türk Tarihinin Kahramanları XVI: Işbara Bilge Köl İç Çor’. Orkun, 66, 35.
- Guluyev, A. (1995). ‘Manas Destanı’nda Kişi Adları’. Manas Destanı ve Etkileri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara: 117-122.
- Guriev, T. A. (1983). ‘İstoriçeskaya Osnova Nekotorıh Antroponimov v Osetinskom Nartovskom Epose’. Folklor i İstoriçeskaya Etnografiya, Moskova: 107-118.
- Jirmunskiy, V. M. (1995). ‘Vvedeniye v İzuçeniye Eposa ‘Manas’. Entsiklopediçeskiy Fenomen Eposa ‘Manas’. Bişkek: 85-149.
- Kamalov, A. K. (2001). Drevniye Uygurı VIII–IX vv. Almatı.
- Karabacak, E. (1995). Manas Destanında GanimetAnlayışı. Bozkırdan Bağımsızlığa Manas (yay haz. Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karalaev, S. (1960). Seytek: Manas Eposunun Üçünçü Bölügü (S. Karalaevdin Varyantı Boyunça). 4 kitep. Frunze.
- Karalaev, S. (1987). Semetey, I Kitep (haz. Kırbaşev, K. ve Sarıpbekov, R.). Frunze: 1987.
- Klyaştornıy, S. G. (1964). Drevnetyurkskiye Runiçeskiye Pamyatniki Kak İstoçnik Po İstorii Sredney Azii. Moskova.
- Klyaştornıy, S. G. (1966). ‘Tonyukuk – Aşide Yuançjen’. Tyurkologiçeskiy Sbornik. K Şestidesyatiletiyu A. N. Kononova. Moskova: 202-205.
- Kocobekov, M. (2014). ‘‘Manas’ Eposundagı Mamlekettik İdealdar’. Türk Tsivilizatsiyası cana Mamlekettik Saltı, Bişkek: 203-218.
- Kondratyeva, T. N. (1967). Sobstvennıye İmena v Russkom Epose. Kazan.
- Malov, S. E. (1959). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Frunze.
- Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara.
- Mert, O. (2015). Köli Çor Yazıtı ve Anıt Mezar Kompleksi. Erzurum.
- Musaev, S. (2002). ‘Manas Eposu’. Kırgız Adabiyatının Tarıhı, II. Cilt, ‘Manas’ cana Manasçılar (baş editör: Akmataliev, A.). Bişkek: 5-65.
- Orozbakov, S. (2006). Manas: baatırdık epos. VI. kitap (haz. Musaev, Samar). Bişkek.
- Orozbakov, S. (2014). Manas: baatırdık epos. VI. ve VII. kitaplar (haz. Musaev, Samar). Bişkek.
- Orozbakov, S. (2014). Manas: baatırdık epos. VIII. ve IX. kitaplar. (haz. Musaev, Samar vd.). Bişkek.
- Propp, V. Ya. (1998). Poetika Folklora. Moskova.
- Propp, V. Ya. (1999). Russkiy Geroiçeskiy Epos. Moskova.
- Putilov, B. N. (1971). Russkiy i Yujnoslavyanskiy Geroiçeskiy Epos. Moskova.
- Reichl, K. (2014). ‘The Concept of Early Kyrgyz History According to the Manaschy Jüsüp Mamay’. “Kırgız Kaganatı Türk Elderinn Orto Kılımdardagı Mamlekettüülügünün cana Madaniyatının Alkagında’ Attuu El Aralık Cıyındın (2013, 15-16 Kasım) Bayandamaları, Bişkek: 47-53.
- Sarıpbekov, R. (1977). Almanbettin Obrazının Tarıhıy Önügüşü. Frunze.
- Sarıpbekov, R. (2002). ‘Balık (Bekmurat) Kumar Uulu’. Kırgız Adabiyatının Tarıhı, II. Cilt, ‘Manas’ cana Manasçılar (baş editör: Akmataliev, A). Bişkek: 162-169.
- Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara.
- Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul.
- Tekin, T. (2008). Orhon Yazıtları. 3. baskı, Ankara.
- Tolstova, L. S. (1983). ‘İspol’zovaniya Fol’klora Pri İzuçenii Etnogeneza i Etnokul’turnıh Svyazey Narodov (N Sredneaziyatskom Materiyale)’. Fol’klor i İstoriçeskaya Etnografiya. Moskova: 6-22.
- Troyakov, P. A. (1983). ‘Analogii geroiçeskomu Eposu Tyurkoyazıçnıh Narodov v OrhonoYeniseyskih Pamyatnikah’. Folklor i İstoriçeskya Etnografiya. Moskova: 74-88.
- Useev, N. (2016). ‘Manas Destanı’nda Bark Kelimesi ve Eski Türk Mezar Geleneği’. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Güz 42, 173-191.
- Useev, N. (2017). ‘‘Manas’ Eposundagı, Enesay Cazma Estelikterindegi cana ‘Divanu Lugati’t-Türktögü Uygur Cortuuldarı’. Mahmud Kaşkari-Barskaninin ‘Divanu Lugati’t-Türk’ Sözdügünün 940 Cıldıgına Arnalgan Kırgız cana Türk Kaganattarının Tarıhına cana Madaniyatına Arnalgan V El Aralık İlimiy-Tacrıybalık Cıyındın (22-23 Eylül, 2017) Bayandamaları. Bişkek: 103-108.
- Yıldız, N. (2015). Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar. Ankara.
- ISSN: 1301-0077
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1996
- Yayıncı: Türk Dil Kurumu