OSMANLI ÂLİMİ AHMED EL-MAR’AŞÎ’YE GÖRE İNSAN FİİLLERİNDE İHTİYARIN ETKİSİ VE ALLAME BEYZAVÎ’Yİ ELEŞTİRİSİ
Ahmed el-Mar’aşî ed-Debbâgî onyedinci yüzyılın sonları ile onsekizinci yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da yaşamış bir Osmanlı âlimidir. Osmanlının duraklama ve gerileme dönemlerinde toplumun içinde bulunduğu durumun farkında olan ve olumsuz şartların kaynağı olarak gördüğü konuları açıklığa kavuşturma gişiminde bulunmuştur. Bunu özellikle “er-Risaletü’l-Münciye min Vesveseti’l-Mu’tezile ve’l-Cebriyye” adlı eserinde görmek mümkündür. Kaderle ilgili inanç ve kabullerin tarihte olduğu gibi kendi döneminde de birçok sorunun kaynağı olduğunun bilincindedir. Toplumların gerileme veya çöküş dönemlerinde konuyla ilgili yanlış inançların insanlar tarafından benimsendiği bir taraftan cebirci diğer taraftan kaderci inançların itibar gördüğü bir vakıadır. Ahmed el-Mar’aşî Osmanlının böyle bir döneminde yaşamış ve 1165/1752 yılında Maraş’ta vefât etmiştir. O, çalışmasında konuyla ilgili birçok görüş ve iddiayı dile getirip, ayet ve sahih sünnetten delillerle konuyu açıklığa kavuşturmuştur. Ehl-i Sünnet, Mu’tezile ve Cebriyye mezhepleri başta olmak üzere temel İslâm Mezheplerinin irade, hürriyet ve insan fiilleri konusunda ortaya koydukları görüşleri değerlendirmiştir. İnsan fiillerinde ihtiyarın etkisi konusunda Beyzâvî’nin ihtiyar anlayışına dayalı yaptığı tespit ve tenkitler oldukça önemlidir. Aslında bu konu bütün islam toplumlarında, farkında olunsun veya olunmasın, günümüzde de sorun üretme bakımından gündemdedir ve güncelliğini korumaktadır.
Bu makalede kulun ihtiyarının fiile etkisi araştırılacaktır. Ayrıca Beyzavî’nin ihtiyar anlayışı ve bu konuda problem olarak gördüğü husus Ahmed el-Mar’aşî’nin verdiği cevaplarla açıklanmaya çalışılacaktır. Ahmed el-Mar’aşi’nin insan hürriyeti, tercihleri ve eylemlerinin kaynağı; din ve dünya görüşü bağlamında toplumsal maneviyat değerlendirmesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Mar’aşi’nin metinci-literal ve herşeyi bununla sınırlı sayan görüş karşısında Hanefi-Matüridî Türk din yorum biçimi olan Re’y ehlinin metodunu tercih ederek sorunlara çözüm önerileri geliştirmesi ise ayrıca dikkate değer bir husustur.
___
- ABDÜLBÂKÎ, Muhammed Fuad: el-Muʿcem, “rvd” md.
- ABDÜLCEBBÂR, Kâdî: el–Muğnî fi ebvabi’t-tevhid ve’l-adl, nşr. İbrahim Medkur Taha Hüseyin, C. 8.
- ----------------, Kâdî, Şerhu’l-usûli’l-hamse, çev. İlyas Çelebi, Mu’tezile’nin Beş Eseri, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul, 1988.
- ---------------, Kâdî, Şerhu›l-Usûli›l-Hamse, nşr. Abdülkerim Osman, Kahire, 1996- 98.
- AKGÜÇ, Ahmet: “İnsan İradesi ve Sorumluluğunun Kategorik ve Zihinsel Varlık Temelleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C . 7, sy. 26, 2008, s. 252-270.
- APAYDIN, H. Yunus: “Nas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul, 2006, s. 391-392.
- ASKERÎ, Ebû Hilâl: el-Furûk fi’l-luga, Beyrut, 1403/1983.
- ATALAY, Besim: Maraş Tarihi ve Coğrafyası, Yay. Haz., İlyas Gökhan-Mehmet Karataş, Ukde Kitaplığı, 2008.
- AYTEKİN, Arif: “Matürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ında İrade ve Meşîet Yorumları”, Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, sy. 2, 2018, s. 13-33.
- BAĞDÂDÎ, Abdülkâhir: el-Fark beyne’l-Firak (Kevserî), Matba’atü’l-Me’ârif, Mısır, 1328/1910.
- BÂKILLÂNÎ, et-Temhîd (nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar), Beyrut 1407/1987.
- BAKKALOĞLU, Abdussamet, “Tefviz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul, 2011, s. 310-311.
- BEYÂZÎZÂDE, Ahmed Efendi: İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm (nşr. Yûsuf Abdürrezzâk), Kahire, 1368/1949.
- BEYZÂVİ, Kâdî: Tavâl’iu’l-envâr min metâl’i’l-enzâr, Çev. İlyas Çelebi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2014.
- BEZZÂZÎ, Menâkıbü Ebî Hanîfe, Beyrut, 1401/1981.
- BUHÂRÎ, el-Câmiʿu’s-sahîh, İstanbul 1315, “Îmân”, 31.
- CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif: Şerhu’l-mevâkıf: Mevâkıf şerhi, Çev. Ömer Türker, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2015.
- ÇAĞRICI, Mustafa -Ekrem Demirli: “Yaratma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul, 2013, s. 324-329.
- ÇAĞRICI, Mustafa ve Hayati Hökelekli: “İrade”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul, 2000, s. 380-384.
- ÇELEBİ, İlyas: “Mu’tezile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 31, Ankara, 2020, s. 391-401.
- ÇINAR, Bayram: “İslam Kelam Ekollerinde İnsan Fiilleri ve İnsanın Sorumluluğu İlişkisi”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, C. 10 sy. 21, 2020, s. 31–44.
- -------------, Bayram: “Kelâm Geleneğinde Kesb Teorisi”, Kafkas Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 15, sy. 8, 2021, s. 129-148.
- DALKILIÇ, Mehmet: “İbn Hazm Perspektifinden Endülüs’te Mu’tezile”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 10, 2004, s. 75-118.
- -------------, Mehmet, “Mu’tezile”, İslam Mezhepleri Tarihi içinde edit. M.A. Büyükkara, Eskişehir, 2011.
- -------------, Mehmet, 101 Soruda İslam Mezhepleri, Duruş Yayınları, İstanbul, 2022.
- ISSN: 0255-0644
- Başlangıç: 1979
- Yayıncı: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı