Tanzimat Romanının Karakteristiği ve Kültürel Bocalamanın İki Aktörü: Felâtun Bey ve Bihruz Bey

Tanzimat Dönemi, Osmanlı Devletinin yüzünü Batı’ya döndüğü, dolayısıyla yüz yıllardır “öteki” olarak tanımladığı bir dünyaya öykünmeye başladığı dönemin adıdır. Bu öykünmenin doğru anlaşılması, Batılılaşmanın epistemolojik ve ideolojik temellerinin de doğru anlaşılmasına bağlıdır. Bu bağlamda, Batılılaşmayı konu edinen dönem romanlarının da aynı kriterler göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi, genelde Türk edebiyatının Batılılaşma serüveninin, özelde de Türk romanının doğuş macerasının doğru anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Ahmet Mithat Efendi’nin Felâtun Bey ile Râkım Efendi romanının kahramanlarından Felâtun Bey ve Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası romanının kahramanı Bihruz Bey, dönemin psikolojik, ideolojik ve epistemolojik durumunu yansıtan iki kahramandır. Her iki kahraman da öteden beri yanlış Batılılaşmanın temsilcisi olarak ele alınır. Ancak iki kahraman da aynı zamanda yanlış Doğuludurlar. Felâtun Bey ve Bihruz Bey’in en karakteristik özelliği bu iki kültür ve medeniyet dairesinden birine ait olamamalarıdır. Bu gerçeğin arka planında aslında Tanzimat dönemi aydınlarının yaşadığı düalite/ikilem yatmaktadır. Osmanlı kültür ve medeniyet dünyasına doğmak, ötesi bu kültür ve medeniyet dünyasının içinde büyümek ama sonunda kendisinin karşıtı olan bir dünyanın değerlerini benimsemek zorunda kalmak ya da bunu tercih etmek gibi bir durum vardır. Yaptığımız bu çalışmada, söz konusu iki kahramanın yaşadığı kültürel bocalama/düalite dönemin epistemolojik ve psikolojik şartları göz önünde bulundurularak irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Tanzimat dönemi romanı, Alafranga züppelik, Batılılaşma, Bihruz Bey, Felâtun Bey, Bihruz Bey

Characteristics of the Tanzimat Novel and Two Actors of Cultural Ambivalence: Felâtun Bey and Bihruz Bey

During the period called Tanzimat, the Ottoman Empire turned its face to the West and began to emulate a world that it had defined as “the other” for hundreds of years. The correct understanding of this emulation depends on an accurate understanding of the epistemological and ideological background of westernization. In this context, evaluating period novels as the product of westernization will contribute to understanding the westernization adventure of Turkish literature in general, and in particular, the advent of the Turkish novel. Felâtun Bey, the protagonist of Ahmet Mithat Efendi's Felâtun Bey ile Râkım Efendi, and Bihruz Bey, the protagonist of Recaizade Mahmut Ekrem's Araba Sevdası, are two heroes who reflect the psychological, ideological, and epistemological status of the period. Both heroes are treated as representatives of false westernization. The most characteristic feature of Felâtun Bey and Bihruz Bey is that they cannot belong to both Turkish and western culture and civilization circles. Behind this fact lies the duality/dilemma of the Tanzimat-era intellectuals. This is the experience of being born into the world of Ottoman culture and civilization. In this study, we will examine the epistemological and psychological conditions of the period in which the two heroes live.

Keywords:

Tanzimat period novel, Alafranga dandy, westernization, Felâtun Bey, Bihruz,

PDF

___

Alver, K. (2002). Züppeliğin sosyolojisi: Türk romanında züppe tipler örneği. Hece, Türk Romanı Özel Sayısı, 65–66–67, 252–266.
Andı, M. F. (1999). Roman ve Hayat, İstanbul: Kitabevi Yayınevleri.
Belge, M. (2003). Felâtun Bey İle Râkım Efendi. Kitaplık, 61, s. 110–114.
Efendi A. M. (2015). Felâtun Bey ile Râkım Efendi (İ. Keskin, Haz.). İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
Ekrem, R. M. (1997). Araba sevdası. İ. Parlatır (Ed.), Bütün eserleri III içinde (s. 205-445). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Enginün, İ. (2006). Yeni Türk edebiyatı-Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Evin, A. Ö. (2004). Türk romanının kökenleri ve gelişimi. İstanbul: Agora Kitaplığı.
Finn, R. P. (1984). Türk romanı (İlk dönem:1872-1900) (T. Uyar, Çev.). İstanbul: Bilgi Yayınevi.
Güçlü, A., Uzun, E., Uzun, S. ve Yolsal, Ü. H. (2003). Felsefe sözlüğü. Ankara: Bilim Sanat Yayınları.
Issı, A. C. (2002). Türk edebiyatının romanla tanışması. Hece-Türk Romanı Özel Sayısı, 65–66–67, s. 16-20.
İnci, H. (2005). Felâtun Bey’i tanır mısınız? Kitaplık, 83, s. 81–85.
Mardin, Ş. (1991). Makaleler 4-Türk modernleşmesi, İstanbul: İletişim Yayınları.
Meriç, C. (1998). Kırk ambar, rümuz-ül edeb (C. 1, M. A. Meriç, Haz.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Moran, B. (1994). Türk romanına eleştirel bir bakış 1, Ahmet Mithat’tan A. H. Tanpınar’a. İstanbul: İletişim Yayınları.
Okay, O. (1991). Batı medeniyeti karşısında Ahmed Mithat Efendi. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Pala, İ. (2002). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: L&M Yayınları.
Parla, J. (2006). Babalar ve oğullar Tanzimat romanının epistemolojik temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Shayegan, D. (2002). Yaralı bilinç-geleneksel toplumlarda kültürel şizofreni (H. Bayrı, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Şemseddin Sami. (1994). Şiir ve edebiyattaki teceddüd-i âhirimiz. M. Kaplan, İ. Enginün, B. Emil ve Z. Kerman (Ed.), Yeni Türk edebiyatı antolojisi içinde (C. 3, s. 318-323). İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Tanpınar, A. H. (1988). 19’uncu asır Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
Tüzer, İ. (2014). Ahmet Mithat anlatılarında kimlik inşası ve modernizm. Ankara: Akçağ Yayınları.
Uçman, A. (2007). Türk romanında ilk alafranga tip: Felâtun Bey. M. Armağan (Ed.), Ahmet Mithat Efendi Kitabı içinde (s. 105-114). İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları.
Yetiş, K. (1989). Ölümünün 100. yıldönümü münasebetiyle Nâmık Kemal’in Türk dili ve edebiyatı üzerine görüşleri ve yazıları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.