Azzaya BADAM, Gerelmaa NAMSRAİ, Bayartuul BATJAV

Govi-Altay Aymağındaki Runik Yazıtlar ve Tamgalar

Eski yazıtlar dönemin önemli tarihî faaliyetlerinin tanığı olması açısından çok kıymetlidir. Şimdiye kadar Moğolistan coğrafyasında Eski Türk ve Uygur Dönemi’ne ait 170’e yakın runik yazıt bulunmuştur. Bu yazıtları tespit edildikleri bölgelere göre Batı, Doğu, Kuzey, Güney ve Merkez olarak sınıflandırmak mümkündür. Moğolistan Batı bölgesine ait runik yazıtlara Bayan-Ölgiy, Hovd, Uvs, Govi-Altay ve Zavhan aymaklarını dâhil ediyoruz. Makalemizde, Govi-Altay aymağında bulunan toplam 18 runik yazıtın okunuşunu, söz varlığını ve bunlarla ilişkili tamgalardan söz etmekteyiz. Bugüne dek bölgenin 7 yerinden 18 runik yazıt bulunmuştur. Bu yazıtlardan ilki olan Biger Yazıtı, 1969 yılında Moğolistan ve Sovyetler Birliği’nin iş birliğinde tarih ve kültür unsurlarının araştırılması amacıyla yürütülmüş “Yazıt Araştırmaları” projesi kapsamında bulunmuştur. Son olarak 2020 yılında proje kapsamında ekip olarak Davirt II Yazıtı’nı tespit ettik. Ayrıca Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsünün saha araştırma ekibi de Höşööt Tolgoi Yazıtı’nı yeniden bulmuştur. Bunlar dışında proje ekibimiz tarafından yazıtlarla ilgili toplamda 95 tamga resminin el kopyası yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Moğolistan runik yazıtları, tamga, Govi - Altay, Eski Türkçe

Runic Inscriptions and Tamgas in Govi-Altai Province

The great significance of ancient inscriptions is that they become the evidence of that historical period. Approximately 170 runic inscriptions, dating back to Old Turkic, Uighur period, have been registered in the territory of Mongolia so far. These inscriptions can be classified into Western, Central, Eastern, Southern, and Northern regions generally according to where they have been detected and registered. Inscriptions found in Bayan-Ölgii, Khovd, Uvs, Govi-Altai, and Zavkhan provinces are linked with the Mongolian runic inscriptions of the Western region. In this article, reading, lexicological features and relevant tamgas of 18 inscriptions discovered in Govi-Altai province have been studied. As of today, a total of 18 runic inscriptions have been discovered in 7 places of this province. Being the first of these inscriptions, the Biger inscription was discovered in 1969 during the studies of the “Researches on Inscriptions” project which was carried out by Mongolia and the Soviet Union jointly for researching historical and cultural elements. And finally our project team has discovered Davirt II inscription in 2020. Additionally, ground expedition unit of Archeology Institute of the Mongolian Academy of Sciences has rediscovered Höşööt Tolgoi inscription. The research team has completed a hand painting of 95 tamgas related to these inscriptions.

Keywords:

Mongolian runic inscription tamga (sign, stamp), Govi-Altai, Ancient Turkish,

PDF

___

Azzaya, B. (2013a). Tariatın biçeesnee tohioldoh negen helleg. Gadaad hel soyol sudlal, № 387(17), 9–16.
Azzaya, B. (2013b). Uygurın üyed holbogdoh runi biçgiyn songodog dursgalın sudalgaa (Eh biçig, ügiyn sangiyn sudalgaa). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ulaanbaatar: Moğolistan Devlet Üniversitesi Yabancı Diller ve Kültür Fakültesi.
Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Battulga, Ts. (2005a). “Altan Had”-nı biçees. Acta Mongolica, Vol. 5 (246), 141–144.
Battulga, Ts. (2005b). Mongolın runi biçgiyn baga dursgaluud. Ulaanbaatar: Mongol Ulsın İh Surguul’.
Battulga, Ts. (2005c). Şaahar tolgoyn ertniy biçgiyn dursgal (Sudalgaanı ur’dçilsan düngees). - Bot’ XXV Erdem Şinjilgeeniy biçig, Bot’ XXV, MUİS Mongol Hel Soyolın surguul’, (248), 29–32.
Battulga, Ts. (2006). Altan hadnı biçees (Ur’dçilsan sudalgaa). Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology, Vol. II №1(254), 53–59.
Battulga, Ts. (2008). Bigeriyn ertniy biçeesüüd. –Hel Zohiol Sudlal, Tom.1(33) (fasc.8), 71–82.
Battulga, Ts. (2016). Tayşirın Davirtın Buutsnı biçees, Acta Historica, Tom XVII (fasc.1), 5–10.
Battulga, Ts. (2020). Mongolın runi biçgiyn baga dursgal / The small monuments of Mongolian runic inscription. Ulaanbaatar: Mongolian Ministry of Culture; Institute of Archaeology, Mongolian Academy of Sciences.
Battulga, Ts. (2017). Mongolın türeg sudlal (2016). The Third International Conference on Asian Studies Vol. III (ICAS2017) içinde s. 42-47. Moğolistan Eğitim Üniversitesi.
Bold, L. (1990). BNMAU-ın nutag dah’ hadnı biçees. Ulaanbaatar.
Boldbaatar, Yü. (2001). Şaaharın türeg biçees. Altaica Vol. I, 171–173.
Gongorjav, G. (Ed.). (1999). Mongol nutag dah’ tüüh soyolın dursgal (Sedevçilsen lavlah). Ulaanbaatar: Mongolın Hümüünlegiyn Uhaanı Akademi.
Gongorjav, G. ve Enhbat, G. (1996). “Mongol nutag dah’ tüüh soyolın dursgal” Tol’ biçgiyn hereglegdehüün bürdüüleh ekspiditsiyn ödriyn temdeglel. Ulaanbaatar: Soyolın Öviyn Töv.
Gerelmaa, N. (2018a). Altayn büs nutag dah’ runi biçgiyn dursgaluudın helniy ontslog. Altaica Vol. XIV, 131–141.
Gerelmaa, N. (2018b). Runi biçgiyn baga dursgaluudın ügiyn san, helzüin ontslog, The 4th International Conference on Asian Studies Vol.IV (ICAS2018). Moğolistan Devlet Üniversitesi, 18 Mayıs 2018, Ulaanbaatar, 509–514.
Mönhtulga, R. ve Ariyajav, B. (2016). Moğolistan’da bulunan yeni bir yazıt: Hulsana Am yazıtı/ A newly-found inscription from Mongolia: The Khulsana Am inscription. Moğolistan’daki Türk Ayak İzleri / Turkic Footprints in Mongolia içinde s. 85–87.
Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık.
Mönhtulga, R. (2018). Türeg, Mongol sudlalın ögüüllüüd, Erdem şinjigeeniy büteeliyn tüüver (2003-2018 он). Ulaanbaatar: Udam Soyol.
Mönhtulga, R. (2015). Hulsana Amnı runi biçees. Mongol Survalj Biçgiyn Sudlal. 21 Ağustos 2015, Ulaanbaatar, 45–46.
Nadelyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev E. R. ve Şçerbak, A. M. (Ed.) (1969). Drevnetyürkskiy slovar’. Leningrad.
Napil, B. (2000). Mongoliyada janadan tabılgan Türik bitik jazuları. Habarları (İzvestiya) 5(229), 68–77.
Tsevel, Ya. (2013). Mongol helniy tovç taylbar tol’ (Şagdarsüren, Ts. Ed.). Ulaanbaatar.
Şinehüü, M. (1971). Begeriyn ertniy türeg biçees. Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, №1, 37–39.
바트돌가 체. (2017). 새로발견된 문자 문헌자료: 히르기스 오보 비석 연구. 91–121.