Deniz EKİNCİ, Emre ÖZŞAHİN

5413

Gönen Çayı'nın mendereslenme morfolojisi ve mendereslenmeyi etkileyen faktörler

Yeryüzünü şekillendiren en etkin dış kuvvet olan akarsuların yatak şekillerinden birisi de menderes tipinde olanlarıdır. Akarsuların yaptığı menderesler ile akarsu jeomorfolojisinin kanunları arasında sıkı bir ilişki vardır. Akarsuların mendereslenmesi üzerinde etkili olan etmen ve süreçlerin belirlenmesinde, buradaki röliyefin saptanmasında bu bağıntılar açıklayıcı ölçütler durumundadır. Yine aşınım döngüsü safhasının belirlenmesinde de menderesli akarsular ve menderes morfolojisi kıymetli ipuçları vermektedir. Bu çalışmada Gönen Çayı'nın mendereslenme özelliklerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda mendereslenmeyi etkileyen faktörler ile mendereslenme morfolojisini ortaya koyan morfometrik özellikler, kıvrımlık indeksi ve mendereslenme oranı belirlenmiştir. Çalışmanın ilk aşamasında inceleme alanında mendereslenmeyi etkileyen faktörler açıklanmış ve etkilerine göre değerlendirilmiştir. Bu aşamada 1/25.000 ölçekli topografya haritaları ile Sayısal Yükseklik Modeli (GDEM) verileri kullanılmıştır. Çalışma sonuçları Gönen Çayı'nın bu mendereslenme morfolojisinin onun alt mecrasında genel taban seviyesine bağlı oluşan taşkın ovasında teşekkül ettiğini göstermiştir. Burada eğim değerleri küçülmüş, hız azalmış, akım miktarı artmış fakat beraberinde taşınan yük miktarı da artmıştır. Gerek suyun, gerekse suyun içindeki yükün kinetik enerjisinin azalması mevcut enkazı nakletmesine yetmemiş  böylece mendereslenme meydana gelmiştir.  Ayrıca Gönen Çayı'nın aşağı mecrasındaki kıvrımlılık indeksi 1/1.7 ve 20 adet menderes kıvrımının yer aldığı sahadaki ortalama mendereslenme oranının ise 1/14 olduğunu belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlar, eğimin azalmasına bağlı olarak Gönen Çayı'nın yaptığı mendereslerin sayısının az, fakat her menderesin geniş  ve büyük olduğunu göstermektedir. Akarsuyun geometrik özelliklerine ait değerlerin menderes boyutunun arttığı lokasyonlarda büyüdüğü, boyutun azaldığı alanlarda ise muhtemelen yük boyutları ile olan ilişkiye bağlı olarak küçüldüğü tespit edilmiştir.

Meandering morphology of Gönen Creek and factors affecting meandering

Rivers, the most effective external elements shaping the earth, have also meander- shaped beds. There is a strong relationship between the meanders created by rivers and the rules of river geomorphology. These associations act as explanatory criteria in the identification of the relief in the area and in the determination of factors and processes that are effective in river meandering. Rivers with meanders and morphology of meandering also present valuable tips in the identification of erosion cycle phases. Current study aims to identify meandering characteristics of Gönen Creek. In line with the aims of the research, factors that affect meandering were examined along with the identification of sinuosity and meandering rates, morphometric features which present the morphology of meandering. In the first part of the study, factors that affected meandering in the research area were explained and assesses according to their effects. In this phase ofthe study,topography mapsscaled 1/25.000 and Digital Elevation Model (GDEM) data were utilized. Study resultsshow that morphology of meandering in Gönen Creek is formed in the flood valley formed according to general floor/base level in its lower channels. Here, slope values are found to be lessened, speed decreases and amount of flow increases however the amount of load that istransported increases. The decreases of kinetic energy both in the water and in the load carried in the water result in meandering since the kinetic energy is notsufficient anymore to transport the existing debris. Sinuosity rate in the lower channels of the Gönen Creek wasidentified to be 1/1.7 and the average meandering rate in the area that includes 20 meanders was identified to be 1/14. Results show that the number of meanders created by Gönen Creek due to decreases in the slope is small but each meander is large and wide. It was also seen that values based on the geometric characteristics of the river expand in locations where the meander size increases but they lessen in locations where the meander sizes decrease probably based on the relationship with the load size.
PDF

___

  • Akar, İ. (2007). "Jeomorfoloji Analizlerinde Coğrafi Bilgi Sis temleri Tekniklerinin Kullanımı: Kasatura Körfezi Hi drolojik Havzası Örneği", 5. Türkiye Kuvaterner Sem pozyumu TURQUA VI, İstanbul Teknik Üniversitesi Av rasya Yerbilimleri Enstitüsü, İstanbul, s.: 1-13.
  • Aslan, A. (2007). Flüvial environments: Sediments. In: Elias, S. A. (Ed.), Encyclopedia of Quaternary Science. Amsterdam: Elsevier Ltd., pp.: 672-685.
  • Atalay, İ. (1986). Uygulamalı Hidrografya. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 38.
  • Atalay, İ. (1994). Türkiye Vejetasyon Coğrafyası. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
  • Atalay, İ. (2002). Türkiye'nin Ekolojik Bölgeleri. Ankara: Orman Bakanlığı Yayınları, No: 163.
  • Bahadır, M. ve Özdemir, M. A. (2011). "Acıgöl Havzası'nın Sayısal Topoğrafik Analiz Yöntemleri ile Morfometrik Jeomorfolojisi", The Journal Of International Social Research 4 (18): 323-344.
  • Bridge, J. S. (1993). The interaction between channel geometry, water flow, sediment transport and deposition in braided rivers. In: Best, J. L. & Bristow, C. S. (Eds.),
  • Braided Rivers,  London: Geological Society Special Publication, pp.: 13-71.
  • Dai, W. and Tang H. (2012). "A Mathematical Model of Migration and Expansion of Meander Loops", Journal of Hydrodynamics 22 (2): 214-220.
  • Demirkesen, A. C. (2003). "Sayısal Yükseklik Modellerinin Analizi ve Sel Basman Alanlarının Belirlenmesi", TUJK 2003 Yılı Bilimsel Toplantısı Poster Bildiri Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Jeodezik Ağlar Çalıştayı, 24-25-26 Eylül 2003, Konya.
  • Doğan, U. (2009). Gülşehir-Sahinler Arasında Kızılırmak'ın Uzun Dönemli Sekileri ve Taşkın Ovasının Gelişimi. Ankara: Ankara Üniversitesi BAP Proje No: 06B535804.
  • Doğan, U. (2011). "Climate-controlled river terrace for mation in the Kızılırmak Valley, Cappadocia section, Turkey: Inferred from Ar-Ar dating of Quaternary basalts and terraces stratigraphy", Geomorphology 126: 66-81.
  • Doğan, U. (2012). Akarsu Süreçleri.  İç: Kuvaterner Bilimi (Ed.: Kazancı, N. ve Gürbüz, A.), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları No: 350, s.: 281-306.
  • Efe, R. (1986). Gönen Havzasının Jeomorfolojisi. Basılmamış  Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Jeomorfoloji Anabilim Dalı.
  • Efe, R. (1994). "Biga Yarımadasında Neotektoniğin Jeomorfolojik İzleri", Türk Coğrafya Dergisi 29: 209-242.
  • Efe, R. (1995). "Gönen ve Dolaylarında Gözlenen Çevre Sorunlarına Coğrafi Bir Yaklaşım", Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi 1 (2): 1-12.
  • EFE, R. (1996). "Gönen ve Çevresinde Coğrafi  Şartların Gönen Çayı Rejimine Etkisi", Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi 6: 119-127.
  • Efe, R. (1999). "Güney Marmara Bölümü Batısında Toprak Oluşumunu Etkileyen Coğrafi Faktörler ve Toprakların Özellikleri", Türk Coğrafya Dergisi 34: 193-209.
  • Efe, R., Soykan, A., Cürebal, İ. and Sönmez, S. (2011). "Review of Geomorphological and Neotectonic Features of the Gönen Basin (NW of Turkey)", Elsevier  - Procedia, Social and Behavioral Sciences 19: 716-725.
  • Ekinci, D. (2004). Gülüç Çayı Havzasının Uygulamalı Jeomorfolojisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Ekinci, D. (2011). Safranbolu ve Çevresinin Jeomorfoloji Özellikleri, II. Baskı, Titiz Yayınevi, İstanbul.
  • Erginal, A. E. ve Cürebal,  İ. (2007). "Soldere Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerine Morfometrik Yaklaşım: Jeomorfik İndisler ile Bir Uygulama", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17: 203-210.
  • Erinç, S. (2012). Jeomorfoloji I. Güncelleştirenler: Ahmet Ertek - Cem Güneysu, İstanbul: Der Yayınları, No: 284.
  • Erol, O. (1993). "Ayrıntılı Jeomorfoloji Haritaları Çizim Yöntemi", İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, 10: 19-37.
  • Gilvear, D., Winterbottom, S. and Sichingabula, H. (2000). "Character of channel planform change and meander development: Luangwa River, Zambia", Earth Surface Processes and Landforms 25 (4): 421-436.
  • Goudie, A. S. (Edited by). (2004). Encyclopedia of Geomorphology. Volume: Two, London: Routledge Ltd.
  • Göçmen, K. (1999). Aşağı Meriç Vadisi Taşkın Ovası ve Deltasının Alüviyal Jeomorfolojisi.  İstanbul:  İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayını: 80.
  • Gurnell, A. M., Morrissey, I. P., Boitsidis, A. J., Bark, T., Clifford, N. J., Petts, G. E. and Thompson, K. (2006). "Initial adjustments within a new river channel: Interactions between fluvial processes, colonizing vegetation, and bank profile development", Environmental Management 38 (4): 580-596.
  • Güneralp,  İ., Abad, J. D., Zolezzi, G. and Hooke, J. (2012). "Advances and challenges in meandering channels research", Geomorphology 163-164: 1-9.
  • Hammad, A. A., Lundekvam, H. and Borresen, T. (2004). "Adaptation of RUSLE in the eastern part of the Mediterranean Region", Environmental Management 34:829-841.
  • Hasfurther, V. R. (1985). The Use Of Meander Parameters In Restoring Hydrologic Balance To Reclaimed Stream Beds. In The Restoration of Rivers and Streams Theories and Experience, Chapter 2, WWRC-85-44.
  • Hirano, A., Welch, R. and Lang, H. (2002). "Mapping from ASTER stereo image data: DEM validation and accuracy Assessment", ISPRS Journal of Photogrammetry & Remote Sensing 57: 356-370.
  • Hoşgören, M. Y. (2007). Jeomorfoloji'nin Ana Çizgileri I. 6. Baskı, İstanbul: Çantay Kitabevi.
  • Hoşgören, M. Y. (2012). Hidrografya'nın Ana Çizgileri I. 7. Baskı, İstanbul: Çantay Kitabevi.
  • Howard, A. D. (1992). Modelling channel migration and floodplain sedimentation in meandering streams. In: Carling, P. A., Petts, G. E. (Eds.), Lowland Floodplain River, John Wiley, New York: Geomorphic Perspectives, pp.: 1-41.
  • İzbırak, R. (1978). Hidrografya Akarsular ve Göller. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Erol Ofset Matbaacılık.
  • Kantürer, O. (1993). Gönen Havzasının Jeomorfolojisi. Yayın lanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Kazancı, N., Emre, Ö., Erkal, T., Görür, N., Ergin, M. ve İleri, Ö. (1997). "Güney Marmara Deltaları: Kocasu ve Gönen Çayı Deltalarının Morfolojisi ve Tortul Yapısı", Güney Marmara Bölgesinin Neojen ve Kuvaterner Evrimi. YDABÇAG 426/G, Ankara.
  • Kazancı, N., Emre, Ö., Erkal, T., Görür, N., Ergin, M. ve İleri, Ö. (1999). "Kocasu ve Gönen Çayı Deltalarının (Güney Marmara kıyıları) Güncel Morfolojileri ve Tortul Fasiyesleri", Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi 121: 33-50.
  • Khatsuria, R. M. (2008). "How and why rivers meander?", Hydrotopics. http://hydrotopics.wordpress.com/, Son erişim 01 Kasım 2013.
  • Koç, T. (2013). Türkiye'nin Morfometrik Özellikleri, Prof. Dr. İlhan Kayan'a Armağan, (Editör: Prof. Dr. Ertuğ ÖNER), Ege Üniversitesi Yayınları Edebiyat Fakültesi Yayın No: 181, s.: 433-467, İzmir.
  • Kondolf, G. M. (2006). "River restoration and meanders", Ecology and Society 11 (2): 42-57.
  • Leopold, L. B. and Wolman, M. G. (1957). "River channel patterns: braided, meandering and straight", U.S. Geological Survey Professional Paper 282-B: 39-85.
  • Leopold, L. B. and Wolman, M. G. (1960). "River Meanders", Geological Society of America Bulletin 71: 769-794.
  • Mueller, J. E. (1979). "Problems in the Definition and Measurement of Stream Length", Professional Geographer 31(3): 306-311.
  • Nanson, G. C. and Beach, H. F. (1977). "Forest succession and sedimentation on ameandering-river floodplain, Northeast British Columbia, Canada", Journal of Biogeography 4 (3): 229-251.
  • Özdemir, H. (2007). Havran Çayı Havzasının (Balıkesir) CBS ve Uzaktan Algılama Yöntemleriyle Taşkın ve Heyelan Risk Analizi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Özdemir, H. (2011). Havza Morfometrisi ve Taşkınlar. Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel (Ed.: Deniz Ekinci), İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu Yayınları No: 6, s.: 507-526.
  • Özdemir, M. A. ve Bahadır, M. (2008). "CBS ile Armutlu Yarımadasının Morfometrik Özellikleri", I. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, 20-23 Ekim 2008, Çanakkale, s.: 216-227.
  • Özşahin, E. (2008). "Gönen Ovasında Pirinç Tarımı", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (2): 49-70.
  • Özşahin, E. (2011). "Gönen Havzasında Jeomorfolojik Birimlerle Arazi Kullanımı Arasındaki  İlişki (Balıkesir)", Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (7): 9-25.
  • Parker, G. (1976). "On the cause and characteristic scales of meandering and braiding in rivers", Journal of Fluid Mechanics 76: 457-480.
  • Piegay, H., Darby, S. E., Mosselman, E. and Surian, N. (2005). "A review of techniques available for delimiting the erodible river corridor: a sustainable approach to man- aging bank erosion", River Research and Applications 21 (7): 773-789.
  • Riley, J. D. and Rhoads, B. L. (2012). "Flow structure and channel morphology at a natural confluent meander bend", Geomorphology 163-164: 84-98.
  • Salo, J., Kalliola, R., Hakkinen, I., Makinen, Y., Niemela, P.,Puhakka, M. and Coley, P. (1986). "River dynamics and the diversity of Amazon lowland forest", Nature 322:254-258.
  • Selim, H. H. and Tüysüz, O. (2013). "The Bursa-Gönen Depression, NW Turkey: a complex basin developed on the North Anatolian Fault", Geology Magazine 1-21.
  • Strahler, A. N. (1952). "Hypsometric (Area-Altitude) Analysis of Erosional Topography", Geological Society of America Bulletin 63: 1117-1142.
  • Strahler, A. N. (1954). "Quantitative Geomorphology of erosional landspaces", C.-R. 19 th International Geology Cong., Algiers, 1952, sec. 13, pt. 3, pp.: 341-354.
  • Strahler, A. N. (1973). "Akaçlama Havzalarının Jeomorfoloji İncelemelerinde Nicel Çözümler", Çeviren: Arpat, E. ve Güner, Y., Jeomorfoloji Dergisi, 5: 103-117.
  • Sun, T., Meakin, P., Jossang, T. and Schwarz, K. (1996). "A simulation model for meandering rivers", Water Resources Research 32 (9): 2937-2954.
  • Tari, U. ve Tüysüz, O., (2008),  İzmit Körfezi ve Çevresinin Morfotektoniği,  İstanbul Teknik Üniversitesi,  İTÜ Dergisi/d Mühendislik, Cilt: 7, Sayı: 1, s.: 17-28.
  • The British Geographer (2013). http://thebritishgeographer.weebly.com/floods-and-river-management.html.Son erişim 01 Kasım 2013.
  • Verstappen, H. Th. (1983). Applied Geomorphology. Amsterdam: Elsevier Sci. Publ. Co.
  • Ward, J. V., Tockner, K., Arscott, D. B. and Claret, C. (2002). "Riverine landscape diversity", Freshwater Biology 47 (4): 517-539.
  • Watershed Protection Department (2013). _____https://www.austintexas.gov/faq/geomorphic-analy- sis>. Son erişim 01 Kasım 2013.
  • Yıldırım, A. ve Karadağon, S. (2011). "Raman Dağları Güneyinde (Dicle Vadisi) Morfometrik ve Morfotektonik Analizler", Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 16: 154-166.
  • Zavoianu, I. (1985). Morphometry of Drainage Basins. Developments in Water Science, 20. Amsterdam-Oxford-New York-Tokyo: Elsevier.
Türk Coğrafya Dergisi-Cover
  • ISSN: 1302-5856
  • Başlangıç: 1943
  • Yayıncı: Türk Coğrafya Kurumu
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Gönen Çayı'nın mendereslenme morfolojisi ve mendereslenmeyi etkileyen faktörler

Deniz EKİNCİ, Emre ÖZŞAHİN