___

• Archäologische Bibliographie 1993 ve Archäologische Anzeiger 1997, 611 vdd.'nda önerilen kısaltmalar dışında, aşağıda verilen kısaltmalar da kullanılmıştır. Arundell 1975 Arundell, F. V. J ., Discoveries In Asia Minor. Including A Description O f The Ruins O f Several Ancient Cities And Especially Antioch O f Pisidia (1975).
• Bayliss 1997 Bayliss, R., "The Alacamii in Kadirli: Transformation of a Sacred Monument", AnatSt 42,1997, 57-87.
• Delvoye 1966 Delvoye, C., “Apsis", RBK 1, 1966, 246-268.
• Eyice 1971 Eyice, S ., Karadağ (Binbirkilise) Arkeolojik incelemeler (1971). Karaman Çevresinde Eyice 1977 Eyice, S ., "Silifke Çevresinde (Kanytelleis-Kantelideis) AnadoluAraş 4-5 (1976-1977) 411-441. Basilikaları",
• Kitzinger 2002 Kitzinger, E., A Fourth Century Mosaic Floor in Pisidian Antioch, Studies in Late Antique, Byzantine and Medieval Western A rt, Vol. 1, 2002, 296­ 305. Koch 1995
• Koch, G., Frühchristlic­
• he Kunst, Eine Einführung (1995). Krautheimer 1965
• K r a u th e im e r ,
• R., Christian and Byzantine A rchitecture (1965). Ling 1998 Ling, R.,
• Ancient Mosaics (1998).
• Mitchell 1998 Mitchell, S., "Geographical and Historical Introduction", bkz. S. Mitchell - M. Waelkens (Ed.), Pisidian Antioch (1998) 1-18.
• Öztürk - Mitchell 1998 Öztürk, J . - Mitchell, S., "Three Churches at Antioch", bkz. S. Mitchell- M. Waelkens (Ed.), Pisidian Antioch (1998) 201-218.
• Robinson 1924 Robinson, D. M., "A Preliminary Report on the Excavations at Pisidian Antioch and at Sizma", A JA 28, 1924, 435-444.
• Taşlıalan 1997 Taşlıalan, M., "Pisidia Antiocheiası 1995 Yılı Çalışmaları", M K K S7 , 1997, 221-240. N O T LA R
• * Ünal DEMİRER, Arkeolog, Müze Müdür­ lüğü, Antalya/TÜRKİYE
• Arundell 1975, 267 vd.
• Robinson 1924, 435 vd.; Robinson 1926, 195 vd.
• Kitzinger 2002, 296-305.
• Öztürk - Mitchell 1998, 201-218.
• Taşlıalan 1997, 221-251.
• Arundell'in verdiği 160’ x 80’ (yaklaşık 40 x 20 m.) ana bina ölçülerinin kazısı yapıl­ mamış bir yapı için gerçeğe oldukça yakındır. Bugün rölöve çizimleriyle saptadığım içten içe ölçüler ise 47.37 x 23.17 m.dir.
• Başta Ercan-Arzu Kafafçı ve Hacer San­ caktar olmak üzere, ekipteki tüm arkadaş­ larıma bir kez daha en içten teşekkürlerimi sunuyorum.
• Kentin üç boyutlu çizimlerini hazırlaya­ rak ileten ve yayın izni veren Prof. Dr. Elaine Gazda, J . Matthew Harrington ve Lydia Her- ring ve Michigan Üniversitesi Kelsey Müzesi arşivi çalışanlarına teşekkür ederim.
• Ariassos Merkezi Bazilikası için bkz. S. Mitchell, "Ariassos", A natSt 41, 1991, 166 Resim: 5.
• Kremna Bazilikası, kemerli girişi ve yak­ laşık 45x17. 5 m.lik uzun planı ile Pisidia'daki ikinci büyük bazilikadır. Foruma bitişik olarak inşa edilmiş olması klasik geleneğin takipçisi olduğunu göstermektedir, bkz. S. Mitchell - M. VVaelkens, "Cremna and Sagalassos", AnatSt 38, 1988, 54 Lev. 2.
• Apollo Klarios Tapınağı üzerine konum­ lanan trapez üçgen apsisli bazilika transept planlıdır bkz. S. Mitchell-E. Owens -M. VVaelkens, “Ariassos and Sagalassos 1988", A natSt 39, 1989, 63-77. Ayrıca Sagalassos E Bazilikası için bkz. Rott, a.g.e. 50 Resim: 36.
• F. Hild - H. G. Hellenkemper, Kommage- ne-Kilikien-Isaurien, RBK 4, 1990, 231-232 Resim: 20; Krautheimer 1965, 83 Resim: 29; M. Gough, “The Emperor Zeno and Some Cilician Churches", A natSt 22, 1972, 203 Resim: 2.
• Hild - Hellenkemper, a.g.e. 211 vd. Re­ sim: 12.
• Anabarzus Büyük Bazilikası beşgen apsislidir ve apsisinde üç pencere açıklığı saptanmıştır, bkz. Bayliss 1997, 74 Resim: 4. Anabarzus Bazilikası ile ilgili geniş bilgi için ayrıca bkz. M. Gough, "Anabarzus", AnatSt 2, 1952, 85 vdd.
• Beşgen apsis formuna bölgeden uzak bir örnek vermek gerektiğinde, Anadolu'nun kuzeyinde Trabzon bölgesinde de bu formun yaygın olduğu görülmektedir. Trabzon'daki kiliselerin çoğu beşgen apsislidir ve bu du­ rum apsisteki aydınlatma pratikliğiyle, ya da kolay yerleştirilen simetrik pencere açıklık­ larıyla açıklanabilir, bkz. S. Ballance, "The Byzantine Churches of Trebizond", AnatSt 10,1960,141-175.
• Apsis tipleriyle ilgili geniş bilgi için bkz. Delvoye 1966, 246-268. '
• Krautheimer 1965,197 Resim: 78; Del- voye 1966, 249 vd. Resim: 10.
• Delvoye 1966, 249 vd. Resim: 11.
• Hild - Hellenkemper, a.g.e. 211 vd. Re­ sim: 12.
• Üzerine konumlandığı gymnasionun revaklarının bir bölümünü avlusu içine alan kilise sekiz sütunla üç nefe ayrılmıştır, bkz. B. Ceylan, "Geç Antik Dönem Batı Anadolu Bazilikaları", O/ba 4, 2001, 189 vd. Konuyla ilgili daha geniş bilgi için bkz. B. Ceylan, Batı Anadolu Bölgesinde Bulunan Antik Dönem Anıtsal Yapılarından Dönüştürülmüş Bazilika Planlı Kiliseler, Yayınlanmamış Doktora Tezi (Ankara 2000), 512 Lev. 227. Ayrıca orta nefinde oldukça zengin dalga, rozet ve eşke­ nar dörtgen motifleri işlenmiş bir mozaiğe de sahiptir, Lev. 124.
• Yapının mimari özellikleriyle ilgili bir çok saptama ve ölçüler Taşlıalan'a a ittir, bkz. Taşlıalan 1997, 224 vdd.
• F. J . Woodbridge'in çizdiği planın ve birkaç fotoğrafın Robinson tarafından ken­ disine iletildiğini belirten Kitzinger de bu kanıya varmaktadır, bkz. Kitzinger 2002, 296 vdd.
• Taşlıalan 1997, 242 Plan 2; Öztürk - Mitchell 1998,212 Resim: 42; Kitzingeryanlış bir gözlemle, kuzey nefin iki sütununun "more or less" in situ olduğunu belirtmektedir, bkz. Kitzinger 2002, 297 vd.. Kitzinger'i yanıltan, Robinson’un ölmeden önce kendisine verdiği yetersiz belgelerle, kendisinin hiç görmediği bir yapı hakkında yazmak olmuştur. 1830'lu yıllardan 2002 yılına dek bazilikada çalışan araştırmacılar, yapıya ait olabileceği şüpheli bir sütun kaidesinden başka taşıyıcı eleman bulamamıştır.
• Kitzinger 2002, 297; Öztürk - Mitchell 1998, 212 Resim: 42. Her iki planda da, Wo- odbridge'in çizimi kullanılmıştır. Nartheks girişinde 6 sütun ve uzun yan duvarlarda birer paye bulunmaktadır.
• Taşlıalan yaptığı son kazılardan sonra ortaya çıkan ve Woodbridge’in planında bu­ lunmayan kuzey-güney cephelerdeki girişleri plana eklemiş, narthekse de bir atrium ek­ leyerek, giriş önündeki alanı genişletmiştir, bkz. Taşlıalan 1997, 242 Plan 2.
• Zeminden portiko tabanına olan yüksek­ lik 1.50 m. dir. Buna göre batı yönde her biri 0.25 m. yükseklik ve 0.35 m. genişliği bulunan 5 basamaklı bir merdivenin kullanıldığı or­ taya çıkmaktadır, bkz. Taşlıalan 1997, 226. Bugün kazılan alan yeniden toprakla kapanmış olduğu için, sözü edilen merdiven veya rampa görülememektedir.
• Harçsız yığma yöntemiyle veya harçlı moloz dolgu yöntemiyle inşa edilen kagir yapıların çoğunda benzer teknik kullanılmış­ tır. Ayrıca, özellikle süslemesiz cephelerde alıştırılmış ya da farklı ölçülerdeki bloklar yapıdaki hareketsizliği ortadan kaldırmak­ tadır. Konuyla ilgili bilgi için bkz. Eyice 1971, 145; Eyice 1977,436 vd.; S. Hill, "Matronius, Comes Isauriae: An Inscription From An Early Byzantine Basílica At Yantkhan, Rough Cilicio", AnatSt 35,1985, 94.
• Öztürk - Mitchell 1998, 212 Resim: 42; Kitzinger 2002, 297. Woodbridge tara f ından çizilen plan incelendiğinde bazı bölümlerin aceleyle oluşturulduğu izlenimi oluşmaktadır. Örneğin kuzey yandaki kapılardan doğudaki 2.73 m., batıdaki 2.86 m. olmasına rağmen, Woodbridge’in ölçeksiz planında tek giriş narthekste görünüp, kuzey girişleri göste­ rilmemiştir.
• Taşlıalan 1997, 227.
• Mermerlerin tümü ertesi yıl çalınmıştır, bkz. Taşlıalan 1997, 229.
• B. Brenk, Spatantike und Frühes Chris- tentum (1977) 121; Antiokheia ile plan ve duvar işçiliği yönünden benzerlikler gösteren Kilikia'daki 6. yüzyıla tarihlenen Cambazlı Ki- lisesi'nde, çatı örtüsünün iki pahlı tek çatıdan oluşuyor olması, hiçbir iz kalmamış olan An­ tiokheia Bazilikası çatısı hakkında tahminde çekinik olmayı gerektirmektedir, bkz. H. Sti- erlin, Byzantinischer Orient, von Konstanti­ nopel bis Arménien von Syrien bis A thiopien, (çev.) M. Huber (1996) 41 Resim: 19-21.
• Suriye Erken Hıristiyanlık mimarisi ile ilgili geniş bilgi için bkz. G. Tchalenko, Villa­ g es Antiques de la Syrie du Nord. Le M asif du Bel us a l'Epoque Romaine (1953); E. Bac- cache, Eglises de Village de la Syrie du Nord (1979) Tchalenkonun çizimleri ile; I . Pena, The Christian A r t o f Byzantine Syria, Gar­ net Publishing (1996).
• A. Aydın, “Kilikia ve İsaurya Bölgesi Kiliselerindeki Galeriler", TürkAED 2, 2001, 119.
• Pena, a.g.e. 73. En iyi örneklerden biri olan Brad Katedralinde (f.S. 399-402) cep­ hede alt katta sekiz sütun, üst katta üç ke­ mer taşıyan iki sütun ve üç alınlık penceresi mevcut olup, tüm kemer ve sövelerde silme­ ler bazen rozetlerle bezenerek, son derece zengin işlenmiştir.
• Eyice 1971, 148 vd. Eyice, Binbirkilise ile Suriye örneklerini karşılaştırırken, özel­ likle giriş cephesindeki bu farklılıklar üzerin­ de durmaktadır.
• Baccache, a.g.e. 358.
• Qalat Semanın 6 adet sütunce ile des­ teklenmiş, 5 pencereli apsisi, ayrıca yan nef- lerdeki apsidial çıkmaların alt ve üst katlarda birer pencereye sahip oluşu, Suriye tipinde cephedeki süsleme anlayışının niteliğini yan­ sıtmaktadır. Qalb Lauza Bazilikası neflerinin de payeler üzerine oturan çok geniş kemer­ lerle ayrılmış olduğu görülür ki bu da Suriye bazilikalarının en önemli ayırt edici özellikle­ rinden biridir, bkz. Brenk, a.g.e. 223-239.
• Hild - Hellenkemper, a.g.e. 211 vdd. Re­ sim: 12.21.30.31.65.
• Meryemlik Kilisesi beşgen apsis ve konik kubbeye sahip olduğu düşünülen çatı örtüsüyle, Aya Sofya gibi anıtsal yapılara esin kaynağı olmuştur, bkz. M. Gough, The Emperor Zeno and Some Cilician Churches, A n atSt 22, 1972, 203 Resim: 2. Eyice ise kubbeli bazilikaların ilk örnekleri arasında Meryemlik yanında Alahan Manastırı Doğu Kilisesini ve Dağpazarı Kilisesi'ni de saymak­ tadır, bkz. Eyice 1971,162 vd.
• Özellikle Binbirkilise bölgesindeki Kilise I I I , üç pencereli beşgen apsisi, duvar işçiliği ve yan neflerindeki üçer açıklık bakımından Antiokheia Büyük Bazilikası ile benzerlik göstermektedir, bkz. J . Strzygovvski, Kle­ inasien. Ein Neuland der Kunstgeschichte (1903) 14 Resim: 9.
• Bayliss 1997, Lev. 16.
• Stierlin, a.g.e. 41 Resim: 19-21.
• Eyice, Kanlıdivane bazilikalarını tarihle- mede de tek dayanağın paye başlıkları oldu­ ğunu belirterek, yerel malzeme kullanımı ve taş işçiliğindeki Antiokheia benzerlikleriyle dikkat çeken bazilikaları İ.S . 4.-6. yüzyıllar arasına tarihlemektedir, bkz. Eyice 1977, 436.
• Taşlıalan, 1997, 240.
• Yeni Ahit, Resullerin İşle ri X I I I , 13 vdd.
• Öztürk ve Mitchell, bazilikanın birinci evresi öncesinde bir sinagog olup olmadığı hakkında herhangi bir yorum yapmayarak, "VVoodbridge'in planından ilk evrenin de bazi­ lika olduğu anlaşılmakta" demektedirler, bkz. Öztürk-Mitchell 1998, 213; Robinson da, Ya­ hudi territon'umlarının Hıristiyanlar için tabu olarak kabul edildiğini belirterek, bazilikanın Paulus ve Barnabas'ın ilk vaazlarını verdikleri sinagog üzerine inşa edilmiş olamayacağını öne sürmektedir, bkz. Robinson (1924) 443.