19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu‟nda mimarlık örgütlenmesi klasik dönem Osmanlı mimarisinin oluşturulması sırasındaki örgütlenme biçiminden farklılık göstermektedir. Bu durum, başmimarların inşaata ait teknik bilgilerinin gelenekselliği ya da işverenin değişen zevk ve beğenilerinin ötesinde çağın şartları ve inşaat alanının dinamizminden kaynaklanmaktadır. İmparatorlukta özellikle başkent İstanbul‟daki ekonomik ve toplumsal değişimler, inşaat alanında çok sayıda donanımlı elemana ihtiyacı arttırmış, dolayısıyla da hâssa mimarlar örgütünün tek merkezliliği ortadan kalkarak sultana doğrudan ya da dolaylı yollarla bağlı çoğulculuk ortaya çıkmıştır. Bu süreç hâssa başmimarının konumu değiştiren, taraflar arasında çekişmelerin yaşandığı önemli bir döneme açılım sağlamıştır. Makalede, Osmanlı İmparatorluğu‟nun son dönemlerinde hâssa başmimarlığının sona ermesindeki süreç ve sebepler ele alınmaktadır. İmparatorluğun geç dönemlerinde başmimarların çalışma şartları rekabet ve ferdi kazanç elde etme yönündedir. Davet edilen yabancı mimarlar ve götürü usulüyle çalışan, diğer bir deyişle müteahhitlik yapan kalfaların da inşaat alanına katıldığı varsayılırsa, başmimarın bürokratik işlerden sorumlu bir memur gibi çalışmasının kolaylaştığı söyleyenebilir. Çekişme ortamı içinde hâssa başmimar(lar)ın kazançlarını arttırmak ve statülerini sürdürebilmek için yolsuzluklara başvurmalarının sıklaştığı ve bu sebeple cezalandırıldıkları görülmektedir. 19. yüzyılın sonlarına doğru, iki ya da daha çok mimarın aynı anda hassa başmimarı olarak görev yapması ve Tanzimat‟tan sonra nezaretlerin çoğalması sebebiyle, her nezaretin kendisine bağlı çalışan bir mimarının olması “hâssa başmimarlığı” görevini giderek içeriği boşalmış hale getirmektedir. Diğer taraftan, başmimarın görev tanımının içeriği 19. yüzyılın sonlarına doğru saray mimarlığı ya da sultan mimarlığı gibi bazı ek ünvanlara parçalanırken eski itibarını da yitirmiştir. Kariyer, kazanç ve rekabet kıskacında kalan “hâssa başmimarı”nın görevi gittikçe sınırlanmakta ve Osmanlı‟nın sonlarına doğru bu ünvan bir görevin ünvanı olmak yerine kişiye özel görev tanımı yapılan, klasik dönemdeki statüsünü yitiren, içi boş bir ünvan haline dönüşmektedir.

19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu‟nda mimarlık örgütlenmesi klasik dönem Osmanlı mimarisinin oluşturulması sırasındaki örgütlenme biçiminden farklılık göstermektedir. Bu durum, başmimarların inşaata ait teknik bilgilerinin gelenekselliği ya da işverenin değişen zevk ve beğenilerinin ötesinde çağın şartları ve inşaat alanının dinamizminden kaynaklanmaktadır. İmparatorlukta özellikle başkent İstanbul‟daki ekonomik ve toplumsal değişimler, inşaat alanında çok sayıda donanımlı elemana ihtiyacı arttırmış, dolayısıyla da hâssa mimarlar örgütünün tek merkezliliği ortadan kalkarak sultana doğrudan ya da dolaylı yollarla bağlı çoğulculuk ortaya çıkmıştır. Bu süreç hâssa başmimarının konumu değiştiren, taraflar arasında çekişmelerin yaşandığı önemli bir döneme açılım sağlamıştır. Makalede, Osmanlı İmparatorluğu‟nun son dönemlerinde hâssa başmimarlığının sona ermesindeki süreç ve sebepler ele alınmaktadır. İmparatorluğun geç dönemlerinde başmimarların çalışma şartları rekabet ve ferdi kazanç elde etme yönündedir. Davet edilen yabancı mimarlar ve götürü usulüyle çalışan, diğer bir deyişle müteahhitlik yapan kalfaların da inşaat alanına katıldığı varsayılırsa, başmimarın bürokratik işlerden sorumlu bir memur gibi çalışmasının kolaylaştığı söyleyenebilir. Çekişme ortamı içinde hâssa başmimar(lar)ın kazançlarını arttırmak ve statülerini sürdürebilmek için yolsuzluklara başvurmalarının sıklaştığı ve bu sebeple cezalandırıldıkları görülmektedir. 19. yüzyılın sonlarına doğru, iki ya da daha çok mimarın aynı anda hassa başmimarı olarak görev yapması ve Tanzimat‟tan sonra nezaretlerin çoğalması sebebiyle, her nezaretin kendisine bağlı çalışan bir mimarının olması “hâssa başmimarlığı” görevini giderek içeriği boşalmış hale getirmektedir. Diğer taraftan, başmimarın görev tanımının içeriği 19. yüzyılın sonlarına doğru saray mimarlığı ya da sultan mimarlığı gibi bazı ek ünvanlara parçalanırken eski itibarını da yitirmiştir. Kariyer, kazanç ve rekabet kıskacında kalan “hâssa başmimarı”nın görevi gittikçe sınırlanmakta ve Osmanlı‟nın sonlarına doğru bu ünvan bir görevin ünvanı olmak yerine kişiye özel görev tanımı yapılan, klasik dönemdeki statüsünü yitiren, içi boş bir ünvan haline dönüşmektedir.