TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE DEĞİŞEN VE DÖNÜŞEN BİR MEKÂNSAL BOŞLUK: İSTANBUL KARA SURLARI DÜNYA MİRAS ALANI

Felsefe, bilim, sanat vb. gibi çoğu disiplinde “boş(luk)” olmadan “dolu(luk)”, “dolu(luk)” olmadan ise “boş(luk)” anlamsızdır. Mimarlık ve şehircilik disiplinlerinin temel problem alanı olan mekânlarda da “dolu”ya karşılık gelen yapılı çevre ile “boş” kavramının karşılığı olan açık alanlar üzerine temellenen ikili bir ilişki mevcuttur. Ancak, şehirleri tarih boyunca anlamlı kılan bu birliktelik mekânsal boşlukların tahrip edildiği 21. yüzyıl dönümünde değişime uğrayarak dönüşmeye başlamıştır. Özellikle eteklerine doğru sınırsız bir biçimde genişleyen şehirlerin kentleşme süreçlerini en yoğun şekilde deneyimlendiği çeperlerinde gözlemlenen söz konusu durum, mekânsal boşlukların sahip olduğu değer ve niteliklerin tespit edilemeden kaybedilmesine yol açmaktadır. Bu çalışma, şehirlerin oluşumunda ve sürekliliğinde önemli rolleri olsa dahi çoğunlukla âtıl durumda olan/bırakılan ve bu gibi sebeplerden ötürü olası yeni yapılaşma alanları olarak görülen mekânsal boşlukların dönüşümü süreçlerine dikkat çekmek amacındadır. Bu doğrultuda makale kapsamında gerçekleştirilen örnek inceleme, Türkiye’nin küresel metropolü olan İstanbul’un hızlı ve radikal büyümesi sonucunda merkezde kalsa dahi doku ve kullanım bakımından halen çeper karakteri gösteren bir şehir bileşenine dönüşen İstanbul Kara Surları Dünya Miras Alanı (İKSDMA) üzerinden gerçekleştirilmiştir. Mekânsal boşlukların bir değer olarak kavranması yolunda farkındalık sağlama hedefinde olan bu makale kapsamında İKSDMA’nın belirlenen tarihi dönemler dahilinde mekânsal bir boşluk olarak hangi bileşenlere sahip olduğu, ne gibi anlamlar taşıdığı ve hangi müdahalelere maruz kalarak yitirilme tehdidiyle karşılaştığı kronolojik olarak aktarılmıştır. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde ise günümüzde UNESCO Dünya Miras Alanı statüsüyle uluslararası ölçekte koruma altında bir kültürel miras olan İKSDMA’nın nasıl etkilendiği yorumlanmıştır. Gerçekleştirilen saha çalışmaları aracılığıyla yapılan bu yorumlama ışığında, deneyimlediği türlü müdahalelere rağmen mekânsal bir boşluk olma niteliğini bugüne dek koruyabilmiş olan söz konusu alanın gelecekteki sürdürülebilirliği sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Mekânsal Boşluk, Dolu(luk)-Boş(luk), Dönüşüm, Kara Surları, İstanbul Kara Surları Dünya Miras Alanı, İstanbul

PDF

___

AKBULUT, R., 2005. "Zeytinburnu'nda Mekânsal Dönüşüm", Surların Öte Yanı Zeytinburnu, Ed. Alper Çeker, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 186-209.
ALTAN, Ç. ve GÜLER, A. 1999. Al İşte İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
AREFİ, M. 1999. "Non‐place and Placelessness as Narratives of Loss: Rethinking the Notion of Place", Journal of Urban Design, 4-2: 179-193.
BAŞ BÜTÜNER, F. 2010. Urban Fissure: Reconceptualization of the Land Walls Within The Urban Milieu of Istanbul, Doktora Tezi, ODTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
BAŞGELEN, N. 2005. "Zeytinburnu'nun Tarihsel Sınırı İstanbul'un Kara Surları", Surların Öte Yanı Zeytinburnu, Ed. Alper Çeker, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 126-133.
BAŞGELEN, N. 2020. Tarihi Fotoğraflarla Mermer Kule'den Ayvansaray'a İstanbul'un Karasurları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
BAYAR, Z. 2005. "Zeytinburnu 1965-2003", Surların Öte Yanı Zeytinburnu, Ed. Alper Çeker, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 201-221.
BİLSEL, C. 2010. "Henri Prost'un İstanbul Planlaması (1936-1951): Nazım Planlar ve Kentsel Operasyonlarla Kentin Yapısal Dönüşümü", Ed. Cana Bilsel ve Pierre Pinon, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 101-165.
ÇELİK, Z. 2016. 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
DOXIADIS, K. A. ve PAPAIOANNOU, J.G. 1974. Ecumenopolis: The Inevitable City of the Future, Norton, New York.
DOYDUK, S. 2015. “Kentsel Boşluğun Korunması”, 27. Uluslararası Yapı ve Yaşam Kongresi Bildiriler Kitabı, Bursa, 145-150.
DURANAY, N.; GÜRSEL, E. ve URAL, S. 1972. "Cumhuriyet'ten Bu Yana İstanbul Planlaması", Mimarlık, 72-7: 65-109.
DURUSOY, E. ve CİHANGER, D. 2016. "Historic Landscape vs. Urban Commodity?: The Case of Yedikule Urban Gardens, İstanbul", Megaron, 11-1: 125-136.
DURUSOY, E. ve CAN, M. C. 2018. "Conservation of the Land Walls Protection Area by Renewal (!): Evaluating the Spatial Effects of the Law No. 5366 Through “Zeytinburnu Culture Valley Project” of Istanbul", Megaron, 13-4: 505-520.
DURUSOY ÖZMEN, E. 2019. Değer Olarak Mekansal Boşluk ve Korunmasına Yönelik Bir Yöntem Önerisi: İstanbul Kara Surları Dünya Miras Alanı Örneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ. 1994. Otogarlar, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 6: 181-182.
EYİCE, S. 1975. Tarih İçinde İstanbul ve Şehrin Gelişmesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
EVLİYA ÇELEBİ. 2004. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul I, II, Ed. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
FRIEDMANN, J. 1986. The World City Hypothesis, Development and Change, 17-1: 69-84.
GÜL, M. 2013. Modern İstanbul'un Doğuşu: Bir Kentin Dönüşümü ve Modernizasyonu, Sel Yayıncılık, İstanbul.
İSTANBUL TARİHİ ALANLARI ALAN BAŞKANLIĞI ARŞİVİ.
KALDJIAN, P. J. 2004. “Istanbul’s Bostans: A Millennium of Market Gardens”, Geographical Review, 94-3: 284-304.
KIVILCIM ÇORAKBAŞ, F.; AKSOY, A. ve RİCCİ, A. 2014. İstanbul Kara Surları Dünya Miras Alanı Koruma Sorunları İzleme Raporu: Tarihi Yedikule Bostanları Üzerine Özel Bir İnceleme, İstanbul Sit Alanları Alan Yönetim Başkanlığı.
KUBAN, D. 1998. İstanbul Bir Kent Tarihi: Bizantion, Konstantinapolis, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
KULOĞLU, N. ve ŞAMLIOĞLU, T. 2012. Perceptual and Visual Void on the Architectural Form: Transparency and Permeability, Architectoni.ca , 2: 131-137.
MADRAN, E. 2002. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Kültür Varlıklarının Korunmasına İlişkin Tutumlar ve Düzenlemeler: 1800-1950, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, Ankara.
MÜLLER-WIENER, W. 2002. İstanbul'un Tarihsel Topoğrafyası. İstanbul, Türkiye: Yapı Kredi Yayınları, 16.
MERRİFİELD, A. 2013. "The Urban Question under Planetary Urbanization", International Journal of Urban and Regional Research, 37- 3: 909-922.
ORTAYLI, İ. 1987. İstanbul’dan Sayfalar, Hill Yayın, İstanbul.
ÖZBAYOĞLU, E. 2005. “Bizans Döneminde Zeytinburnu”, Surların Öte Yanı Zeytinburnu, Ed. Alper Çeker, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 12-21.
ÖZLER, Ş. 2007. Cumhuriyet Dönemi İstanbul Planlama Raporları 1934-1995, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul.
PÉROUSE, J. F. 2016. İstanbul’la Yüzleşme Denemeleri: Çeperler, Hareketlilik ve Kentsel Bellek, Sena Ofset, İstanbul.
PROKOPIOS. 1994. İstanbul’da Iustinianus Döneminde Yapılar, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
PROST, H. 1938. İstanbul Nazım Planı İzah Eden Rapor, İstanbul.
SANER, M. 2015. “Boşluk, Manipülasyon ve Kentsel Boşluk”, 27. Uluslararası Yapı ve Yaşam Kongresi Bildiriler Kitabı Kentsel Boşluğun Dili, Bursa, 37-46.
SASSEN, S. 1991. The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton N.J.
SMITH, T. L. 1937. The Population of Louisiana: Its Composition and Change, Louisiana, 293: 24.
TEKELİ, İ. 2013. İstanbul’un Planlanmasının ve Gelişmesinin Öyküsü, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
TURNBULL, S. 2004. The Walls of Constantinople AD 324-1453, Osprey Publishing, London.
UNITED NATIONS. 2014. World Urbanization Prospects: The 2014 Revision, Highlights (ST/ESA/SER.A/352), Department of Economic and Social Affairs, Population Division, New York.
YAZICI, E. 1994. Topkapı Bit Pazarı, İstanbul, 8: 16-22.
YERASIMOS, S. 2010. İstanbul İmparatorluklar Başkenti, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
YELMEN, H. 2005. “Kazlıçeşme”, Surların Öte Yanı Zeytinburnu, Ed. Alper Çeker, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 58-87.
VAN MİLLİNGEN, A. 1899. Byzantine Constantinople: The Walls of the City and Adjoining Historical Sites, Elibron Classics Replica Edition, London.
WEBBER, M.M. 1964. "Urban Place and the Non-Place Urban Realm", Explorations Into Urban Structure, Pennsylvania, 79-153.
WHITE, S. F.; OUSTERHOUT, R.; VARINLIOĞLU, G. ve MICKLEWRIGHT, N. 2013. Artamonoff: Bizans İstanbul'u İmgeleri 1930-1947, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
URL 1: TÜRK DİL KURUMU, 2021. http://www.tdk.gov.tr/
URL 2: UNESCO, 1985. Historic Areas of Istanbul, UNESCO World Heritage List, https://whc.unesco.org/en/list/356/
URL 3: BALIKLI RUM HASTANESİ. Tarihçe, http://www.baliklirum.com/VakifTarihce.aspx
URL 4: İBB ATATÜRK KİTAPLIĞI DİJİTAL ARŞİVİ. http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/ataturkkitapligi/index.php
URL 5: İSTANBUL TARİHİ ALANLARI ALAN BAŞKANLIĞI, 2011. İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı-2011, http://www.alanbaskanligi.gov.tr
URL 6: İSTANBUL TARİHİ ALANLARI ALAN BAŞKANLIĞI, 2018. İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı-2018, http://www.alanbaskanligi.gov.tr
URL 7: HARİTA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ONLINE ARŞİVİ. https://www.harita.gov.tr/anasayfa