AYASULUK’TA YENİ KEŞFEDİLEN İKİ YAPI: ZAVİYELİ (TABHANELİ) CAMİLER
UNESCO Dünya Kültür Mirası Efes’in çevresindeki ilk yerleşim MÖ 7. bine kadar inmektedir. Efes, Antik Dö¬nem’de İonia’nın önemli liman kentlerinden biri ve Roma İmparatorluk Çağı’nda Asia Eyaleti’nin başkentidir. MS 7. yüzyılda Aziz Yuhanna Kilisesi’nin olduğu Ayasuluk Tepesi’ne taşınan Bizans Dönemi Efesi’nde 1304 yılından sonra Türk Dönemi başlamıştır. Kale kent “Ayasuluk” adıyla 1348-1390 yılları arasında Aydınoğulları Beyliği’nin başkenti olmuş ve bu dönemde liman ve ticaretin olanaklarıyla büyümüştür. Bu dönemde Ayasuluk’ta başta İsabey Camii olmak üzere çok sayıda mescit, hamam, zaviye ve türbe inşa edilmiştir. 1700 yıllarına kadar ayakta kalabilen bu yapıların bazıları zaman içinde yıkılmış, bazılarının isimleri unutulmuş olsa da sağlam kalabilmiştir.
Bu makalede konumuzu oluşturan iki yapı Ayasuluk Dış Kalesi’nin dışında (güneyinde) kent merkezinde İsabey Camii’nin güney-doğusunda Kılıçaslan ile Alpaslan mescitlerinin arasında yer alan ve şimdiye kadar bilinmeyen iki yapıdır. Yapıların ayakta olduğu döneme ait gravür ve fotoğraflar makalemizin ana unsurları olmuştur. 1673, 1680 ve1845 yıllarına ait üç gravür ile 1872, 1890 ve 1915 yıllarına ait fotoğraflar ve 1896-97 yıllarına ait Ayasuluk haritaları bu yapıları tanımamıza yardımcı olmuşlardır.
Makalemizin amacı, Efes’in önemli bir bileşeni olan Ayasuluk kent merkezindeki iki yapıyı gezginlerinin gravürleri ve fotoğraflarından yararlanarak tanımlamaya çalışmaktır. Bu amaçla gezginlerin bıraktığı belgeler kronolojik olarak ele alınmış ve detaylandırılmıştır. Daha sonra yapıların kimliğiyle ilgili öneriler getirilmiş ve benzerlikler araştırılarak tarihlenmelerine çalışılmıştır.
THE TWO BUILDINGS NEWLY DISCOVERED IN AYASULUK: MOSQUES WITH ZAWIYA (TABHANE/HOSPICE)
The first settlement around Ephesus, a UNESCO World Heritage Site, dates back to the 7th millennium BC. Ephesus was an important port city of Ionia in the Ancient Period. It was the capital of the Province of Asia in the Roman Imperial Age. Ephesus was moved to Ayasuluk Hill, where the Church of Saint John was located in the 7th century AD. The Turkish Period began in Ayasuluk after 1304. The castle city became the capital of Aydınoğulları between 1348-1390 under the name "Ayasuluk" and grew with the opportunities of port and trade. During this period, numerous mosques, baths, zawiyas, and tombs were built in Ayasuluk, including the famous Isa Bey Mosque. Some of these buildings stood until the 1700s, some were destroyed over time, some remained intact but their names have been forgotten. The article focuses on two structures located south of Ayasuluk Castle and southeast of Isa Bey Mosque, between Kiliçaslan and Alpaslan mosques.
These two structures were unknown before. The main elements of the article are the engravings and photographs of the period when the structures were standing. Three engravings of 1673, 1680 and 1845, photographs of 1872, 1890 and 1915, and Ayasuluk maps of 1896-97 help us to identify these structures.
The purpose of this article is to identify two buildings in the city center of Ayasuluk, an important component of Ephesus, using engravings and photographs of travelers. For this purpose, the documents left by the travelers are examined and detailed chronologically. Suggestions regarding the identity of the structures have been proposed and efforts have been made to date them by investigating similarities between them.
___
- ACAR, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli
Camiler. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- ACAR, T. (2013). Tabhaneli Camilerin Tipolojisi
Üzerine Bir Deneme. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 28, 303-326.
- ACAR, T. (2016). Tabhaneli Camilerin İnşa Malzemesi
ve Duvar Teknikleri. ASOS Journal, Akademik
Sosyal Araştırmalar Dergisi, 37, 311-326.
- Akdeniz’de İslam Sanatı, Erken Osmanlı Sanatı,
Beyliklerin Mirası. (1999). Arkeoloji ve Sanat
Yayınları.
- AKIN, H. (1968). Aydınoğulları Tarihi Hakkında
Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih
Coğrafya Fakültesi Yayınları.
- AKTUĞ KOLAY, İ. (2017). Batı Anadolu 14. yüzyıl
Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri. Atatürk
Kültür Merkezi.
- ARIKAN, Z. (1990). XIV-XVI. Yüzyıllarda Ayasuluğ.
TTK Belleten, LIV (209), 119-180.
- BAYKARA, T. (1998). Ayasuluğ’un Selçuklu Şehirleri
Arasındaki Yeri. Geçmişten Günümüze Selçuk
Sempozyumu, 1–2.
- BÜYÜKKOLANCI, M. (2011). Ayasuluk’ta Yeni
Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı. In K. Pektaş vd.
(Eds), XIII. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve
Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 2009, (pp.
143-154) BİLTUR Basım Yayın ve Hizmet.
- BÜYÜKKOLANCI, M. (2012). Aziz Yuhanna Hac
Kilisesi ve Ayasuluk Kalesi. Hitit Color.
- CAN, A. (2010). Eski Kartpostallarda Ayasuluğ/Efes,
Souvenird’Ephese. Efes Selçuk Belediyesi.
- ÇAKMAK, Ş. (1999). Tabhaneler ve Gezici Dervişler.
Erken Osmanlı Sanatı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları,
156-157.
- EMECEN, F. (1991). Ayasuluk. TDV İslam Ansiklopedisi,
4. Cilt, 225-227.
- EÇS 2000. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 9. Kitap, Y.
Dağlı-A. Kahraman- R. Dankoff (Eds.), Yapı Kredi
Yayınları.
- EYİCE, S. (1962). İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir
Müessesesi, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler. İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.XXIII (1-
2), 2-80.
- FALKENER, E. (1862). Ephesus The Temple of Diana.
Kessinger Publishing.
- Forschungen in Ephesos Band.1, (1906). Österreichischen
Archaeologisxhen Instıtute.
- FOSS, C. (1979). Ephesus after Antiquity: A late antique,
Byzantine and Türkish City. Cambridge University
Press.
- İBN BATTUTA (2004). İbn Battuta Seyahatnamesi.
(Çev. A. S. Aykut). Yapı Kredi Yayınları.
- KALFAZADE, S. (2013). Aydınoğlu Cami Mimarisine
Genel Bir Bakış In M. Ersan, M, Şeker, C. Kanat,
(Eds.), Aydınoğulları Tarihi Sempozyumu 1. Türk
Tarih Kurum, 249-274.
- KILIÇ, A. (1998). Selçuk (Ayasluğ) Kültür Tarihine
Genel Bir Bakış. Geçmişten Günümüze Selçuk
Sempozyumu 1997. Selçuk Belediyesi, 3–18.
- KUBAN, D. (2021). Batıya Göçün Sanatsal Evreleri.
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- KUBAN, D. (2016). Osmanlı Mimarisi. YEM Yayın.
- DE BRUYN, C. (1702). A Voyage to the Levant: or
Travels in the Principal Parts of Asia Minor. Gale
ECCO.
- OĞUZ, F. (1978). Selçuk Karakol yanı Mescidi. Vakıflar
Dergisi XII, 179-212.
- ÖNEY, G. (1999). Beylikler ve Erken Osmanlı Sanatına,
Sosyal Yaşantısına Genel Bakış. Erken Osmanlı
Sanatı Beyliklerin Mirası. Museum With no
Frontiers & Ege Üniversitesi, 12-34.
- ÖZEK, A. Ç. (2020). Selçuk-Efes ve Çevresi
Depremselliği. Efesli Leylek 3, 44-45.
- PAKBEN, N. D. (1987). Selçuk (Ayasuluk) Beylikler
Anıtları Araştırması, Koruma ve Restorasyon
Önerileri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi
D.E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü.
- POCOCKE, R. (1745). A Description of the East and
some other Countries Cilt II. Gale ECCO.
- SÖZEN, M. (1972). Anadolu Medreseleri –Selçuklular
ve Beylikler Devri, Cilt 1-2. İstanbul Teknik
Üniversitesi Mimarlık ve Rölöve Kürsüsü.
- ŞEKER, T. (1998). Aydınoğulları Beyliği ve Ayasuluğ.
Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu 1997.
(pp. 265-274), Selçuk Belediyesi.
- TELCİ, C. (1998). XV. –XVI. Yüzyıllarda Ayasuluğ
Şehri, Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu
1997. (pp. 289–292) Selçuk Belediyesi.
- TELCİ, C. (2010). Ayasuluğ (Selçuk) XV-XVI. Yüzyıllar.
Selçuk Belediyesi.
- TELCİ, C. (2013). Bir Aydınoğlu Şehri: Ayasuluğ M.
Ersan, M. Şeker, C. Kanat (Eds.), Aydınoğulları
Tarihi Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih
Kültür ve Medeniyet Sempozyumu Sempozyumu I.
(pp. 389-408), Türk Tarih Kurumu.
- TOKMAK, Y. (1985). Selçuk’ta Türk-İslam Anıtları.
Yayınlanmamış Lisans Tezi Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi ABD.
- TÜL, Ş. (2010). Efes’e Gitmek/Kartpostal Göndermek
A. Can (Eds.), Eski Kartpostallarda Ayasuluğ/Efes.
Efes Selçuk Belediyesi, 11-20.
- UĞUR, T. (2006). Selçuk (Ayasuluk) Cami ve Mescitleri.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Ege Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- ÜNAL, R. H. (1999). Ahmed Gazi Medresesi. Erken
Osmanlı Sanatı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 43-
44.
- ÜNAL, R. H. (2001). Cami ve Mescitler R. H. Ünal
(Eds.), Birgi Tarihi Tarihi Coğrafyası ve Türk
Dönemi Anıtları, 59-79.
- ÜNAL, R. H. (2018). Beçin Kazılarının 15 Yılı 1995-
2009. Muğla Büyükşehir Belediyesi Yayınları
- WOOD, J. T. (2014). J. T. Wood’un Anıları: Efes Kazıları,
(Çev. A. T. Ürüm). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.