Irak Selçuklu Bürokrasisinde Güçler Mücâdelesi

Öz Tarih boyunca emîrlerin, seçkin devlet adamlarının, kumandanların birbirleriyle anlaşmazlıkları ve yoğun siyâsî mücâdeleleri hânedanları kaosa sürüklemiş ülkenin iç huzuruna, sükûn ve âsâyişine zarar vermiştir. Etraflı bir şekilde araştırıldığında pek çok Türk-İslâm devletinde olduğu gibi Irak Selçuklu Devleti’nde de (513-590/1119-1194) benzer hâdiselerin yaşandığı görülmektedir. Melikler ve hânedan âzâları şiddetle birbirlerini bertaraf etmeye çalışırken Irak Selçuklu Devleti bürokratları ve atabegleri hâdiseleri teskin ederek birlik ve berâberliği tesis etmek yerine, daha ziyâde olayları körüklemişlerdi. Her kademedeki devlet adamlarının kendi aralarındaki husûmetleri bitmediği gibi pek çok bürokrat siyâsî çekişmeler sebebiyle hayatını kaybetmişti. Bu çalışmada Irak Selçuklu Devleti melikleri arasında yaşanan mücâdelelerden ziyâde, devlet adamları arasında yaşanan çekişme ve anlaşmazlıklar, Azîzüddin Ebû Nasr Ahmed b. Hâmid ile Kıvâmüddin Ebü’l-Kāsım Nasr b. el-Hüseyin el-Enesâbâdî ed-Dergezînî mücâdelesi örnek alınarak kaynaklardaki bilgiler ışığında tetkik edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Irak Selçukluları, Büyük Selçuklular, Bürokrasi, Azîzüddin Ebû Nasr, Ebü’l-Kāsım Dergezînî

The Rivalry in Irāḳ Saldjūḳid Bureaucracy

Keywords:

Irak Selçukluları, Büyük Selçuklular, Bürokrasi, Azîzüddin Ebû Nasr, Ebü’l-Kāsım Dergezînî,

PDF

___

AHMED B. MAHMÛD (1977), Selçuk-Nâme, II, Haz. Erdoğan Merçil, Tercüman Yayınları, İstanbul.
BÜNDÂRÎ, el-Feth b. Ali b. Muhammed (1943), Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-ʻusra, Çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, İstanbul.
GÜRBÜZ, Osman (2012), “İktidara Uzanan Yolda Eyyûbî Ailesinin Serüveni”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (TAED), 48, 387-405.
HAMDULLAH EL-MÜSTEVFÎ (1915), Nüzhetü’l-kulûb, Nşr. Guy Le Strange, Leiden-London.
HÂNDMÎR (1317), Düstûrü’l-vüzerâ’, Nşr. Saîd-i Nefîsî, Tahran.
EL-HÜSEYNÎ, SADREDDÎN ALİ B. NÂSIR (1943), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukıyye, Çev. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
İBNÜ’L-CEVZÎ (1992), el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, XVII, Nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ-Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut.
İBNÜ’L-ESÎR (1987), el-Kâmil fi’t-târih, X, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul.
İNCE, Fatma (2019), “Selahaddin Eyyubî’nin İslam Birliğini Kurma Çabaları”, Karadeniz Araştırmaları, 16. 63, 455-466.
KAYA TAN, Pınar (2020a), “Irak Selçuklu Devleti’nin Muhteris Vezîri Kemâlülmülk (Kemâleddin) es-Sümeyremî”, Ed. Ebru Altan, Muharrem Kesik, Murat Öztürk, Ortaçağ Tarihçiliğinde Bir Duayen Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a Armağan, İstanbul, 721-732.
KAYA TAN, Pınar (2020b, 13-15 Kasım), “Irak Selçuklu Devleti’nde Yeni Bir Devri Başlatan Muharebe: Dînever (8 Receb 526 / 25 Mayıs 1132)”, 3. Uluslararası İnsan Çalışmaları Kongresi Bildiriler, Ankara, 314-323.
KELEŞ, Nevzat (2015), “İnsanların En Kibarlarından: Selçukluların Bağdad Şahnesi Bihrûz el-Hâdim”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 30. 2, 451-477.
KESİK, Muharrem (2021), Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
KLAUSNER, Carla L. (1973), The Seljuk Vezirate: A Study of Civil Administration 1055-1094, Harvard University Press, Cambridge-Massachusetts.
KUMMÎ, Necmeddîn Ebü’r-Recâ (1363 hş.) Târîhu’l-vüzerâ’, Nşr. M. Takī Dânişpejûh, Tahran.
LAMBTON, Ann K. S. (1968), “Internal Structure of the Saljuq Empire”, Ed. J. A. Boyle, The Cambridge History of Iran, C. V, Cambridge University Press, Cambridge, 203-282.
MERÇİL, Erdoğan (2015), Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
NÂSIRÜDDÎN MÜNŞÎ-İ KİRMÂNÎ (1959), Nesâ’imü’l-eshâr min letâimi’l-ahbâr der târih-i vüzerâ, Nşr. Mîr Celâleddîn Hüseynî-i Urmevî, Tahran.
ÖZAYDIN, Abdülkerim (2021), Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092/1104), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
ÖZAYDIN, Abdülkerim (1995), “Enûşirvân b. Hâlid”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 256-257.
ÖZAYDIN, Abdülkerim (2004), “Menşur”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 148-149.
ÖZTÜRK, Murat (2019), Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
RÂVENDÎ (1999), Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr: Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti, I, Çev. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ (1951), Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân, VIII/1, Haydarabad.
STRANGE, Guy Le (2015), Doğu Hilafetinin Memleketleri, Çev. Adnan Eskikurt, Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
ŞEŞEN, Ramazan (1995), “Eyyûbîler I. Siyasî Tarih”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 12, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 20-31.
TANERİ, Aydın (1994), “Divan: Büyük Selçuklular’da Divan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 19, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 383-385.
YÂKŪT EL-HAMEVÎ (1977/1397), Muʻcemü’l-büldân, Nşr. Dâru Sâdır, II, Beyrut.