Gaspıralı İsmail Bey'in (1851-1914) Yazılarında Eğitim ve Kültür Temelli Faaliyetlerin Yeri

İsmail Gaspıralı 1851 yılında Türk bir ailenin çocuğu olarak doğduğu zaman yaşadığı topraklar Rus idaresi altında bulunmaktaydı. Rusya, Kırım ve civarındaki yerlerin isimlerini değiştirmiş ve bu bölgeyi kültürel olarak geri bırakma çabasına girmişti. Bu duruma Kırım Türkleri’nin göstermiş olduğu tepkiler önemli bir bilinçlenmenin nedenleri arasında gösterilmektedir. Kırım’da eğitimin modernleşmesini ve halkın geneline yayılmasını savunan Usûl-i Cedîd hareketi bu geri kalmışlığa bir tepki olarak çıkmıştır. İsmail Gaspıralı bu harekete açtığı okullar ve yazdığı kitaplar ile öncülük etmiş ve yaşadığı toplumu hem eğitim hem de kültürel olarak geliştirmek istemiştir. İsmail Gaspıralı dünya üzerindeki diğer kültür merkezlerini gezmiş ve bir taraftan modernleşmenin savunuculuğunu üstlenirken diğer taraftan ise İslamî bir hareket başlatmak için de girişimlerde bulunmuştur. İsmail Gaspıralı Avrupa başkentlerinin kültürel gelişim ve eğitim yöntemlerinin ilerlemişliğini görerek bunu Rusya idaresindeki Türkler ve Hindistan gibi Müslüman nüfusun bulunduğu yerlere yaymak için önemli adımlar atmıştır. Bu girişimleri ile hem modernist hem de muhafazakâr kesimlerin tepkisini çekmiştir. Bu kesimler iki taraflı olarak İsmail Gaspıralı’nın bazı girişimlerini eleştirmişler bazılarına ise övgülerde bulunmuşlardır. Ancak şurası önemli bir gerçektir ki İsmail Gaspıralı içinde yaşadığı toplumun ilerlemesi ve kalkınması için ciddi emekler vermiştir. Bu yönleriyle İsmail Gaspıralı’nın eğitim ve kültür temelli faaliyetleri ile bu faaliyetlerin eserlerine yansımaları bu makalenin temel konusu edilmiştir.

Educational and Cultural Based Activities in the Writings of Ismail Gasprinsky (1851-1914)

When Ismail Gasprinsky was born as a child of a Turkish family in 1851, the lands he lived in were under Russian administration. Russia changed the names of the places in and around Crimea and tried to leave this region culturally backward. The reactions of the Crimean Turks to this situation are among the reasons of an important awareness. The Usûl-i Cedid movement, which advocated the modernization of education and its spread to the general public in Crimea, emerged as a reaction to this backwardness. Ismail Gasprinsky pioneered this movement with the schools he opened and the books he wrote, and he wanted to develop the society he lived in both educationally and culturally. Ismail Gasprins traveled to other cultural centers around the world and, on the one hand, took on the advocacy of modernization, on the other hand, he made attempts to start an Islamic movement. Ismail Gasprinsky saw the progress of the cultural development and educational methods of the European capitals and took important steps to spread this to places with Muslim populations such as Turks under Russian rule and India. With these initiatives, he draw the attention of both modernist and conservative sectors. These groups criticized some of Ismail Gasprinsky's attempts while praising others. However, it is an important fact that Ismail Gasprinsky has made serious efforts for the progress and development of the society in which he lives in. With these aspects, the education and culture-based activities of Ismail Gasprinsky and the reflections of these activities on his works have been the main subject of this article.

PDF

___

ABDÜRREŞİDOV, Zeynabidin (2004). “İsmail Bey Gaspıralı’nın Dârürrahat Müslümanları Romanı ve Türkistan”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Başeditör: Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9, Ankara.
AKÇURA, Yusuf (1978). Türkçülük: Türkçülüğün Tarihi Gelişimi, Türk Kültür Yayını, İstanbul.
AKPINAR, Yavuz (2004), “Gaspıralı’nın Edebî Eserlerine Genel Bir Bakış ve Dârürrahat Müslümanları Romanı”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Başeditör: Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9, Ankara.
ARSLAN, Mehmet (2016). “Gaspıralı İsmail Bey’in Eğitim Reformu ve Usûl-i Cedîd, Gaspıralı İsmail Bey’in Yaşam Öyküsü ve Türk Fikir Hayatına Etkileri”, GAU Journal of Social and Applied Science, Vol. 8, Issue 1, Girne (Kıbrıs).
BOZKURT, Giray Saynur (2004), “İsmail Bey Gaspıralı ve Eğitim Reformu”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Başeditör: Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9, Ankara.
CELİLOVA, Leniyara (2017). Kırım Tatar Millî Matbuat Tarihi, (Çev. Ömer Küçükmehmetoğlu), Akademi Titiz Yayınları, İstanbul.
CURAYEVA, Barçınay (2004), “İsmail Bey Gaspıralı ve Türkistan’da Cedidçilik Hareketi”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Başeditör: Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9, Ankara.
DEVLET, Nâdir (1988). İsmail Bey (Gaspıralı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Türk Büyükleri Dizisi, Ankara.
DEVLET, Nâdir (1996). “İsmail Gaspıralı Dönemi ve Ruslarla Uzlaşma”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2.
DOĞAN, Hilal (2020). “Şefika Gaspıralı’nın Âlem-i Nisvân Dergisi Üzerine Bir İnceleme ve Sistematik İndeks”, Ankara
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi-KÜLLİYE, Cilt/Vol. 1, Sa. 1, Ankara.
EBÜZZİYA, Ziyad (1989). “Âlem-i Nisvân”, DİA, İstanbul.
GENCELİ, Mehdi (2019). “İsmail Gaspıralı’nın Vefatı Azerbaycan Matbuatında”, Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 16, Sa. 1, Ankara.
ÜLKÜSAL, Müctesib (1991). “Büyük Düşünür ve Öğretmen Gaspıralı İsmail Bey”, Türk Kültürü Dergisi, Gaspıralı İsmail Bey Sayısı Sa. 337-338, Yıl: XXIX, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
KIRIMER, Cafer Seydahmet (2021). Gaspıralı İsmail Bey-Gaspıralı Hakkında Yazılan İlk Kitap, (Hazırlayan:. Ramazan Bakkal, Sadeleştiren: Mahmut Çetin), Üçüncü Baskı, İstanbul.
KIRIMLI, Hakan (1996). “Gaspıralı, İsmâil Bey”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 13, İstanbul.
KONCAK, İbrahim (2013). “Ceditçilik Hareketi ve Türkistan-Osmanlı Devleti İlişkileri”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi 2 (1), Çankırı.
KURAN, Ercüment, “Rusya Türklerinde “Usul-i Cedid” Hareketi”, Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı – Sayı: 15., 1997
MURADOV, Nazım (2016). “Gaspıralı İsmail Bey’in Stratejik Öngörü ve Hedefleri Üzerine Eleştirel Bir Söylem Analizi”, International Journal of Humanities and Education, C. 2, Sa: 2.
ÖZAY, Seçil (2015). “Ölümünün 100. Yılında Bir Dava Gazetecisi: Gaspıralı İsmail”, Uluslararası İnsan&İnsan Dergisi, C. 2, Sa: 3.
SAĞLAM, Serdar (2019). “İsmail Gaspıralı’da Millet ve Milliyetçilik”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C. 8, Sa. 24.
SARAY, Mehmet, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, No: 77, Sayı: A.12, Ankara 1987.
SEİTVANİYEVA, Gülnara (2013). “İsmail Bey Gaspıralı’nın “Darü’r-Rahat Müslümanları” Eserinin Esas Gayesi ve Onun Anlatım Yolları”, Uluslararası İslamla Yenilenme ve Birlik: İsmail Bey Gaspıralı Kongresi “Dilde Birlik, Fikirde Birlik, İşte Birlik”, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, (Ed. Mehmet Kamil Berse), İstanbul.
TAHİRLİ, Abid (1998). İsmail Gaspıralı’nın Dünyası – İsmail Gaspıralı’nın Dehası, (Çev. Cumhur Turan), İleri Yayınları, İstanbul.
TAYMAS, Abdullah Battal, “Türk Dünyasında Usul-i Cedîd Hareketi”, Türk Kültürü Dergisi, Cilt: 2-A, Sa: 18, Nisan 1964.
TOKER, Mustafa (2004). “İsmail Gaspıralı ve “Dilde Birlik” Fikri Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sa: 16, Konya.
TÜRKOĞLU, İsmail (2006). “Müslüman Kongreleri”, DİA, İstanbul.
YÜKSEL, Zuhâl (2004), “Tonğuç’un Dil ve Muhtevâ Hususiyetleri”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Başeditör: Hakan Kırımlı), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, No: 9, Ankara.