EDİRNE YENİ SARAY’DAKİ DÂRÜSSAÂDE VE ENDERUN AĞALARININ DAİRELERİ

Osmanlı hanedan üyelerinin yaşadığı saray; Harem, Enderun ve Bîrun olmak üzere üçayrı teşkilât ile yönetilmekteydi. Sarayın harem bölümünün başında bulunan dârüssaâde ağasıaynı zamanda; bütün harem ağalarının, Sarây-ı Cedîd ve Sarây-ı Atîk teberdarları vekozbekçilerinin, Haremeyn-i şerîfeyn görevlilerinin, selâtin ve vüzerâ evkafı ile dârüssaâdeağaları ve mensupları evkafı görevlilerinin amiriydi. Sarayın bir diğer teşkilatı olan Enderunteşkilatı ise derece ve hizmet itibariyle; büyük ve küçük odalar; doğancı koğuşu; seferli koğuşu,kiler odası, hazine odası ve has oda olmak üzere farklı odalardan müteşekkildi. Bu çalışma,sarayın harem ve Enderun teşkilâtına mensup ağalarının Edirne Yeni Saray’daki yaşamalanlarının tasvirini, R. Osman’ın Edirne Sarayı üzerine yapmış olduğu eseri, Saray’da 1217Zilhicce (H.)/20 Nisan 1803 (M.) tarihinde yapılan keşif sırasında çizilmiş olan plan ve 1171 (H.)/1757-58 (M.) yılında ağalara ait yaşam alanlarında yapılan tamirata ilişkin tutulan kayıtlaradayanarak yapmaktadır. Bu bağlamda, çalışma Osmanlı Saray mimarisi araştırmalarına katkısunmayı amaçlamaktadır. Adı geçen ağaların yaşam alanlarının tasvirini yapmanın en önemlizorluğu Edirne’deki Saray’ın günümüze ulaşmamış olmasıdır. Böyle bir durum fiziki birgözlem yapmayı olanaksız kılmaktadır. Ancak farklı dönemlerde yapılan veya yapılmasıplanlanan tamiratlara ilişkin tutulan kayıtlar bu zorluğu aşma bakımından oldukça fazla bilgiihtiva etmektedir. Bu bağlamda bu çalışma ele aldığı kayıtlar ile yeni mekânların varlığınıortaya koymaktadır. Bununla birlikte bu konuda yapılacak olan çalışmalara da katkısağlamaktadır.

The Chambers for The Aghas of Dârüssaâde and Enderun at the New Palace in Edirne

The Palace wherein the members of the Ottoman dynasty lived was managed by a three separate organizations mainly consisting of “Harem”, “Enderun” and “Birun”. The Agha of “dârüssaâde” at the head of “Harem” section of the Palace, was also the superior of all the Harem Aghas, “Sarây-ı Cedîd” and “Sarayı-ı Atik” “Teberdar” and “Kozbekçiler”, officials of “Haremeyn-i Sherifeyn”, the Aghas of “Selatin” (Sultans) and “Vüzera” (Viziers) Foundations and “dârüssaâde” Aghas and members of foundation officials. The Enderun Organization, which is the another organization of the palace, in terms of degree and service, consisted of large and small rooms, falconer ward; as well as different rooms including campaign ward, cellar room, treasury room and privy chamber. This study describes the living areas of the Aghas of Harem and Enderun Organization of the Palace in Edirne New Palace, based on the work of art drawn by R. Osman on the Edirne Palace, the plan drawn up during the exploration made in 1217 Zilhicce (H.)/ April 20th, 1803 (M.) at the Palace and the records kept in relation with the repair and restoration of the living spaces for the Aghas in the year of 1171 (H) -1757-58 (M). In this context, the study aims to contribute to the Ottoman Palace architectural researches. The most important challenge about making description of the living spaces of the said Aghas is that the Palace in Edirne has not survived to the present day. Therefore, such a situation makes physical observation impossible. However, the records which were kept in relation with the repairs made or planned to be made at different periods include much more information in terms of overcoming and coping with the aforementioned examined challenge. In this context, this study reveals the existence of new locations through the records. However, the study also contributes to the future studies to be carried out on this issue.

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
Cevdet Saray (C.SM.) 943, 1501, 2353, 2396, 2431, 2693, 3391, 3394, 4607, 4629, 5683, 6809.
Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Bina Eminliği (D.BŞM.BNE.d.) 15933. Hatt-ı Hümayun (HAT.) 29095, 29106, 29150, 35466.
Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne, 20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si, C. 1/1, 2/1, Haz. Niyazi Adıgüzel - Raşit Gündoğdu, Trakya Üniversitesi Yayınları, Edirne, 2014.
Altındağ, Ülkü “Dârüssaâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. IX, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994, s. 1-3.
Aslanapa, Oktay, Edirnede Osmanlı Devri Âbideleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1949.
Ayverdi, Ekrem Hakkı - İ. Aydın Yüksel, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 1976.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451- 1481), C. III, İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, İstanbul, 1989.
Cantay, Gönül, “Edirne Sarayı Kazısı 1999 (Matbah-ı Amire Yemek Salonları)”, 4. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (2000 Van), Van, 2000, s. 65-76.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı (Matbah-ı Amire) Kazısı 1999”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. II, Ankara, 2001, s. 439-448.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazıları 2001”, Yeni Ozan Ağacı KültürSanat-Edebiyat Dergisi, C. III, S. 27, 2001, s. 3.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazısı (1999-2000) Keramik Buluntuları”, 5. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırma Sempozyumu Bildirileri (2001 Ankara), Ankara, 2001, s. 145-160.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazıları 2001 Buluntuları”, 6. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu Bildirileri (2002 Kayseri), Kayseri, 2002, s. 229-238.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazısı, 2000”, 23. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. I, Ankara, 2002, s. 29-40.
Cantay, G., “Edirne Yeni Sarayı Kazısında Bulunan Figürlü Keramikler”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu (Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan) Bildirileri (2002 İzmir), İzmir, 2002, s. 175-179.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazısı, 2001”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. I, Ankara, 2003, s. 29-38.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazısı Lüle Buluntuları”, Sanat Tarihi Defterleri, S. 7, İstanbul, 2003, s. 15-24.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı Kazısı Lüle Buluntuları”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, C. VII, S. 1, 2005, s. 108-120.
Cantay, Gönül, “Edirne Yeni Sarayı 2002 Yılı Buluntularının Değerlendirilmesi”, 7. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (2003 İstanbul), İstanbul, 2006, s. 57-61, 202-208.
Demir, Önder, Belgelerle Saray-ı Cedîd-i Âmire-i Edirne, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1999.
Eldem, Sedat Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, C. I, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul, 1969.
Eldem, Sedat Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, C. II, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul, 1974.
Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zillî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın TranskripsiyonuDizini, III. Kitap, Haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.
Gökbilgin, M. Tayyib, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası: VakıflarMülkler-Mukataalar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1952.
Kazancıgil, Ratip, Edirne Sarayı ve Yerleşim Planı, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, Edirne, 1994.
Kazancıgil, Ratip, Edirne Şehir Tarihi Kronolojisi, Edirne, 1995.
Kocaaslan, Murat - H. Ahmet Arslantürk, “Padişah İçin Hazırlık: 1067-1068 (1656-58) Yıllarında Edirne Sarayı’nda Onarımlar ve Yeni Mekânlar, Akademik Araştırmalar Dergisi, C. XIV, S. 55, 2012, s. 1-28.
Kocaaslan, Murat - H. A. Arslantürk, “Sultan II. Mustafa Saltanatında Edirne Sarayı: 1696-1698 Harem Tamirâtları”, Turkish Studies, C. IX, S. 1, 2014, s. 271-312.
Kocaaslan, Murat, “Düşmânlarımıza Bâ’is-i Helecân Vermek: Edirne Yeni Saray’ı Tamir Etmek”, Belleten, C. LXXVIII, S. 281, 2014, s. 149-171.
Kocaaslan, Murat, “Edirne Yeni Saray’ın Harem Bölümünde H 1171 (M 1757- 58) Yılında Yapılan Onarımlar”, Sanat Tarihi Dergisi, C. XXIX, S. 1, 2020, s. 133-151.
Kocaaslan, Murat, “Edirne Yeni Saray’ın Arz Odası ve Kum Kasrı’nın 1171/1757-58 Yılı Onarımları”, History Studies, C. XII, S. 3, 2020, s. 1177-1204.
Köprülü, M. Fuad, “Hadım”, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, C. V/1, Milli Eğitim Basım Evi, İstanbul, 1987, s. 44-47.
Kritovulos Mikhael, Tarih-i Sultan Mehmed Hân-ı Sâni (İstanbul’un Fethi), Çev. Karolidi, Türkçeye Çev. Muzaffer Gökman, Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi, İstanbul, 1967.
Kritovulos, Kritovulos Tarihi (1451-1467), Çev. Ari Çokona, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2018.
Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ II, Haz. Faik Reşit Unat - Mehmet Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
Osman, Rifat - A Ünver, Süheyl, “Edirne Sarayı Hakkında”, Yeni Türk Mecmuası, C. V, S. 57, İstanbul, 1937, s. 1114-1127.
Osman, Rifat, Edirne Sarayı, Yay. Süheyl Ünver, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
Öz, Tahsin, “Edirne Yeni Sarayında Kazı ve Araştırmalar”, Edirne: Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 217-222.
Özer, Mustafa, “Edirne Sarayı (Saray-ı Cedid-i Amire)’ndan Günümüze Ulaşabilen Yapılar Hakkında”, Turkish Studies, C. IX, S.10, 2014, s.809- 836.
Özer, Mustafa, “Edirne Yeni Saray’ın Avadis Benliyan Tarafından Hazırlanan 1905 Tarihli Vaziyet Planı Hakkında Düşünceler”, Ed. F. Hitzel, 14th International Congress of Turkish Art Proceedings, Paris, 2013, s. 559- 566.
Özer, Mustafa, “Edirne Yeni Sarayı’nın (Saray-ı Cedid-i Amire) Mevcut Durumu, Sorunları ve Yapılması Gerekenler”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 2, 2011, s. 37-56.
Özer, Mustafa, Edirne Sarayı (Saray-ı Cedid-i Âmire) Kısa Bir Değerlendirme, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
Öztürk, Said, “I. Ahmed Döneminde Edirne Sarayı Tamiri”, Osmanlı, C. X, Ankara, 1999, s. 435-439.
Öztürk, Said, “Sultan I. Ahmed Döneminde Edirne Sarayı Tamiri”, 1. Edirne Sarayı Sempozyumu (1995 Edirne), Edirne, 1999, s. 269-274.
Peremeci, O. Nuri, Edirne Tarihi, Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yayınları, İstanbul, 1940.
Sezgin, İbrahim, “1529 yılında Edirne Sarayında Gerçekleştirilen İnşa ve Tamir Faaliyetleri”, İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı Makaleler, İstanbul, 2005, s. 397-407.
Şehsuvaroğlu, Haluk Y. “Edirnede Fatihin Sarayı”, TTOK. Belleteni, 232-233, 1961, 10-11.
Tosun, Miraç, “Şan-ı Devlet-i Aliyye’yi Korumak ya da Edirne Sarayı’nı Tamir Etmek”, History Studies, C. VI, S. 6, 2014, s. 183-194.
Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Sarayı Hümayunu ve Kasırlar, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Y/732.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.
Ünver, A. Süheyl, “Adalet Kasrı”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 11, İstanbul, 1966, s. 30-31.
Ünver, A. Süheyl, “Edirne Sarayı Cedid-i Amiresi”, Yeni Mecmua, S. 85, 1923, s. 389-391.
Ünver, A. Süheyl, “Edirne Sarayı”, Yeni Mecmua, S. 86, 1923, s. 409-411.
Ünver, A. Süheyl, “Edirne Sarayında Hamamlar”, Yücel, S. 26, 1937, s. 55-59.
Ünver, A. Süheyl, “Edirne Sarayının Kum Kasrı”, Arkitekt, S. 9, 1939, s. 253- 257.
Ünver, A. Süheyl, Edirne Sarayında Kum Kasrı, İstanbul, 1940.
Ünver, A. Süheyl, Edirne’de Fatih’in Cihannüma Kasrı, İstanbul Fetih Derneği Yayınları, İstanbul, 1953.