Erken Dönem Hadis Münekkitlerinden Ebû İshâk Cûzecânî’nin Nâsıbîlikle İtham Edilmesinin Tenkidi

Hz. Peygamber’in vefatından sonra görülen siyasî ve mezhebî olaylar İslam tarihinde muhtelif düşünce ve fırkaların oluşumuna neden olmuştur. Bidʻat görüşlerin yayılması hadis ilminde isnadın sorulmasına ve böylece cerh ve taʻdîl ilminin gelişimine sebep olmuştur. Ricâl ilminde önemli bir yeri olan ve râviler hakkındaki sözleriyle istidlâl yapılan Ebû İshâk İbrâhim b. Yakûb Cûzecânî (ö. 259/821) de başta Ahvâlü’r-ricâl adlı eseri olmak üzere diğer muhtelif telifleriyle bu ilme katkılarda bulunmuştur. Önemli muhaddislerden hadis okuyan ve dönemin önde gelen muhaddislerinin de hocası olan Cûzecânî, Ahmed b. Hanbel’in de hürmet ve muhabbetini kesbetmiştir. Ancak hicrî 4. asırda Hz. Ali muhalifliğiyle anılmış, sonrasında ise zamanla Harûrî, Hureyzî gibi Nâsıbî fırkalara nispet edilmiştir. Böylece Cûzecânî’nin müteşeyyiʻ ve Şiîliğin yaygın görüldüğü Kûfeli râvilere yönelik tenkitleri, münekkitle mecrûh arasında itikâdî husumet bulunması hasebiyle itibardan düşürülmüştür. Özellikle 4. asır müellifleri tarafından Cûzecânî’ye yönelik Hz. Ali merkezli hafif ithamlar sonraki dönemlerde ağır tenkitlere dönüşerek birçok müellif tarafından kullanılmıştır. Buna göre makale, Cûzecânî’nin Hz. Ali karşıtı bir Nâsıbî olduğu, müteşeyyiʻ ve Kûfeli râvilere karşı mezhebî temayülünden dolayı insaflı davranmadığı yönündeki iddiaları tenkit etmeyi hedeflemektedir

Criticism of Nāsibī Allegations against Abū Ishāk Jūzajānī who is one of the Hadīth Reviewer in the Early Period

Political and sectarian events after the death of Prophet Muhammed (pbuh) caused the formation of various ideas and sects in the history of Islam. The spread of bidʻa views has led to the question of isnad in the science of hadith and thus the development of the science of al-Jarḥ and at-taʻdīl. Abū İshāk İbrāhim b. Yakūb Jūzajānī (d. 259/821), who had an important place in the science of rijāl, and the words of whom about narrators were quoted, did important contributions to this science with his work named Ahvālu'r-rijāl and other various works. Jūzacānī, who read hadith from important hadith scholars and was the teacher of the leading hadith scholars of the time, also gained the respect and affection of Ahmad b. Hanbal. However, he was mentioned in the 4th century with his opposition to Ali, and later on, in time, he was attributed to Nāsibī sects such as Harūrī and Hureyzī. Later on, Jūzajānî's criticisms, against the mutashayyaʻ narrators, especially those of narrators from al-Ḳūfa, were discredited due to the fact that there was a creed between the critic and the criticized. Especially by the 4th century authors, the mild accusations against Jūzajānī on ʻAlī turned into harsh criticisms in the following periods and were used by many authors lately. According to this, the article aims to criticize the allegations against Jūzajānī, especially the claim that he was anti-ʻAlī and was Nāsıbī and he did not behave fairly towards the mutashayyiʻ narrators from Kūfe due to his sectarian status.

PDF

___

Abdurabbuh, Nevâl Fathî Nazmî. Cûzecânî ve eseru bidʻatihî ʻala aḳvâli’n-naḳdiyye. Gazze: el-Câmüʻâtü’l-İslâmî, Külliyetü Usûlü’d-dîn, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh. eş-Şerîʻa. 5 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 2. Basım, 1999.
Askerî, Hasan b. Ali. et-Tefsîrü’l-mensûb ilâ’l-İmâmi’l-Ḥasan. Kum: Medresetü’l’İmâmi’l-Mehdî, 1409.
Avnî, Hatim b. Arif. ʻAḳlâniyyetü menheci’l-muḥaddisîn fi’t-taḥaḳḳuk minʻadaleti’r-ruvât. Kahire: Merkezü İhyâi li’l-buḥûs, 2020.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Tarîḫu Bağdâd. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
Bahrânî, Yusuf. el-Ḥadâiḳu’n-nâḍire. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1409.
Burkî, Ahmed b. Muhammed. el-Meḥâsin. 2 Cilt. Kum: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1371.
Burrî, Muhammed b. Ebû Bekir. el-Cevheretü fî nesebi’n-nebî ve asḥâbihi’l-ʻaşara. Riyâd: Dâru’r-Rufâî, 1983.
Cezâirî, Nimetullah. el-Envâru’n-Nuʻmâniyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlemî, 1431.
Cûzecânî, Ebû İshak İbrahim b. Yakûb. Ahvâlü’r-ricâl. Faysalabad: Hadis Akademî, ts.
Cûzecânî, Ebû İshak İbrahim b. Yakûb. eş-Şecere fî Aḥvâli’r-ricâl. thk. Abdülalîm el-Bestevî. Riyad: Dâru’t-Tahâvî, 1990.
Çakan, İsmail Lütfi. “Cûzcânî, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/97-98. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed. el-Künâ ve’l-esmâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Suâlâtu Ebî Ubeyd el-Âcûrî Ebâ Dâvud es-Sicistânî. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1979.
Esterâbâdî, Muhammed el-Emîn. el-Fevâidü’l-medeniyye. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1424.
Eşarî, Ahmed b. Muhammed el-Kummî. en-Nevâdir. Kum: Medresetü’l’İmâmi’l-Mehdî, 1409.
Eşʻarî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn. Wiesbaden: Fransz Steiz, 1400.
Fâsî, Takıyyüddin Muhammed b. Ahmed. el-ʻİḳdu’s-semîn fî tarîḫi’l-beledi’l-emîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1998.
Hamevî, Şihabuddin Ebû Abdullah. Muʻcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
Hilâlî, Süleym b. Ḳays. Kitabu Süleym. Kum: el-Hâdî, 1405.
İbn Abdülber, Ebû Amr Yusuf b. Muhammed. el-İstîʻâb fî maʻrifeti’l-asḥâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
İbn Adî, Ebû Ahmed b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʻafâi’r-ricâl. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Târîḫu medîneti Dımaşk. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerḥ ve’taʻdîl. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1952.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-saḥâbe. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fetḥu’l-Bârî . Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Lisânü’l-Mizân. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Taḳrîbü’t-Tehẕîb. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1986.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. el-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddisîn ve’ḍ-ḍuʻafâi ve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Halep: Dâru’l-Vaʻyi, 1396.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Siḳât. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1975.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Şihâbiddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
İbn Kılıç, Moğultay, İkmâlü Tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. 12 Cilt. Kahire: el-Fâruku’l-Hadîse, 2001.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali. Lisânu’l-ʻArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
İbn Rizîn, Alâ. “Kitâbu Alâ b. Rizîn”. el-Usûlu’s-sitte ʻaşara. Kum: Müessese Dâru’l-Hadîsi’s-Sekâfiyye, 1423.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd, 1406.
İbn Ukayl, Seyyid Muhammed. el-ʻUtabu’l-cemîl ʻalâ ehl-i’l-cerḥi ve’t-taʻdîl. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 1410.
İbnü’l-Esîr, Ebû Hasan İzeddin. el-Lübâb fî tehẕîbi’l-ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, 1980.
İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406.
İbnü’s-Sıddık, Abdülazîz el-Ğumârî. Beyânü naksi’n-nâkis. Filistin: el-Merkezü’l-Vatanî, 2020.
İsmail, Mohammad Yusuf Mohammad. Ebû İshâk Cûzecânî (259/873) ve Ahvâlü’r-Ricâl Adlı Eserî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî, Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
Kahraman, Hüseyin. “Hanefî Fakîh Ebû Süleyman Cûzecânî (öl.?) ve Hadisçiliği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/29 (2020), 1327- 1353.
Kandemir, M. Yaşar. “Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Karagözoğlu, Mustafa Macit. Duafâ Literatürü: Doğuşu, Gelişimi, Başlıca Özellikleri ve Rivâyetü’l-Hadis Kitaplarıyla İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Kefevî, Ebû’l-Beka Eyyûb. el-Külliyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
Kevserî, Muhammed Zâhid, Te’nîbü’l-Ḫaṭîb. Beyrut: b.y., 1990.
Kızıl, Fatma. “Batı’da Hadis Çalışmalarında Tek Râvili Tarîkler”. Hadis Tetkikleri Dergisi 10/2 (Aralık 2012), 7-22 . Kohlberg, Etan. “Non-Imâmî Muslims in Imâmi Fiqh”. Belief and Law in Imâmi Shi’ism. Hampshire: Variorum, 1991. 99-105.
Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsirü’l-Ḳummî. Kum: Dâru’l-Kitab, 1404.
Kummî, Sa‘d b. Abdillâh. Kitâbu’l-maḳâlat ve’l-fıraḳ. Tahran: Matbaʻa Haydariyye, 1360.
Küleynî, Muhammed b. Yakûb. el-Kâfî. 8 Cilt. Tahrân: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1407.
Leknevî, Muhammed Abdulhay, el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Mısır: Dâru’s-Sâade, 1424.
Leknevî, Muhammed Abdulhay. er-Refʻu ve’t-tekmîlu fî’l-cerḥ ve’taʻdîl. thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 6. Basım, 2000.
Mağribî, Ahmed b. Es-Sıddık. Fetḥu’l-Meliki’l-ʻAlî. Necef: Mektebetü’l-İmâmi’l-Emîri’l-Mü’minîn, 1388.
Meclisî, Muhammed et-Takiî. Ravḍatu’l-muttaḳîn. Kum: Müessesetü Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2008.
Memdûh, Mahmud Saîd. Ğâyetü’t-tebcîl. Kahire: Dâru’l-İmâmi’t-Tirmizî, 2005.
Mizzî, Yusuf b. Zeki Abdurrahman. Tehẕîbü’l-Kemâl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400.
Muallimî, Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî. et-Tenkîl bimâ fî te’tîbi’l-Kevserî mine’l-ebâṭîl. el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1406.
Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-Muḳniʻa. Kum: Mu’temerü Elfiyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413.
Necefî, Muhammed el-Hasan Muzaffer. Delâilu’ṣ-ṣıdḳ linehci’l-ḥaḳ. 6. Cilt. Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1422.
Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Ḫaṣâiṣu emîri’l-mü’minîn ʻAlî b. Ebî Ṭâlib. Kuveyt: Mektebetü’l-Mualla, 1406.
Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ. Fıraḳu’ş-Şîʻa. Kâhire: Menşûratu’r-Rıdâ, 1423.
Sadûk, Muhammed b. Ali. ʻİlelü’ş-şerâiʻ. Kum: Kitab Furûşi Dâverî, 1385.
Sadûk, Muhammed b. Ali. Men lâ yaḥḍuruhu’l-faḳîh. thk. Ali Ekber el-Gıfârî. 4Cilt. Kum: Defteri İntişârat İslâmî, 1413.
Sadûk, Muhammed b. Ali. Sevâbu’l-aʻmâl. Kum: Dâru’ş-Şerîfi’r-Radî, 1406.
Safedî, Selahaddin. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
Sâidî, Ebû Muhammed. Nefyü ẓâhireti’t-tekfîr ʻinde’l-İmâmiyye. Tahran: Dâru Maşʻar, 1434.
Sekkâf, Hasan b. Ali. Zehru’r-reyḥân. Beyrut: Dâru’l-İmâmi’r-Revâs, 3. Basım, 2009.
Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarabâd: Meclisü Dâiretü’l-Meʻârifi’l-Osmâniyye, 1382.
Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler. İstanbul: Mana yayınları, 2016.
Şehristânî, Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. Beyrût: Dâru’l-Maʻrife, 1404.
Topgül, Muhammed Enes. Hadis Râvilerinde Şiîlik Eğilimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Uğur, Mücteba. “A‘meş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/54. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Useymin, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sâlih b. Muhammed. Şerhu’l-ʻaḳîdeti’l-vâsitiyye. Suud: Dâru İbni’l-Cevzî, 6. Basım, 1421.
Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-ʻarûs. 40 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, ts.
Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-ʻUlüv li’l-ʻaliyyi’l-ğaffâr. Riyad: b.y. 1995.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin. Mîzânu’l-iʻtidâl fî naḳdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1963.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin. Teẕkitetü’l-ḥuffâẕ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-ʿİber fî ḫaberi men ğaber. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
Ziriklî, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʻlâm. 8 Cilt. Dâru’l-İlm, 15. Basım, 2002.