Kur’an İlimleriyle İlgili Hikmet Yorumları Üzerine Bir Analiz el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân Örneğinde

Bu çalışmada Suyûtî’nin el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân adlı eserinde hikmet kavramının ele alınışı konu edinilmiştir. Bu eser adından da anlaşıldığı üzere Kur’an ilimleriyle ilgilidir. Dolayısıyla tefsir disiplinin konularını ihtiva etmektedir. Suyûtî’nin söz konusu eserinde müstakil bir hikmet başlığı ya da mevzusu yer almamaktadır. Bu sebeple -araştırmada- okuyucunun beklentisini bu yönde bir malumata hasretmesi doğru olmayacaktır. Suyûtî eserinin kimi başlıklarında konuları hikmetle ilişkilendirmiştir. Hikmet, Kur’an’da kendisine yer bulabilen, vurgulu kullanılan ve vaz‘ edildiği ibareye göre farklı anlamlar yüklenen lafızlardan biridir. Genel olarak hikmet, her şeyin yerli yerine konması ve kötülüklere, zararlara engel olma gibi tanımlamalarla temayüz etmiştir. Hikmetin anlamı hususunda müfessirlerin çoğu, Kur’an ve Sünnet ekseninde, doğruların bilinmesi ve gereğine göre hareket edilmesi noktasında birleşmişlerdir. Hikmet kavramı diğer disiplinlerin de ilgi odağı olmuştur. Bu çerçevede hikmet kavramı Kelâm, Felsefe, Fıkıh ve Tasavvuf gibi ilim dallarında çeşitli şekillerde anlamlandırılmıştır. Bu konu daha çok kâinatın nasıl işlediği, insan için neyin iyi neyin kötü olduğu, Allah insan ilişkisi gibi gayet geniş bir sahada işlenmiştir. Suyûtî’nin el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân adlı eseri Kur’an ilimleri alanında yazılan önemli birkaç eserden biridir. Bu yönüyle kendisinden sonra yazılan kitapların başvuru kaynağı konumundadır. İtḳān’da işlenen kimi konular hikmet yorumları ile zenginleştirilmek istenmiştir. İlgili hikmet yorumları bazen sadece Suyûtî’nin yorumuna dayanırken çoğunda diğer Müslüman bilginlere dayandırılmıştır. Çalışmamızda elde ettiğimiz bulgulara göre söz konusu hikmet yorumları zaman zaman dini duygusallıkla irtibatlı yapılmıştır. Ancak bu gibi yorumlara ilk defa Suyûtî’nin eserinde rastlanılmış değildir. Bu veçhiyle aslında Suyûtî kendinden önceki geleneği devam ettirmiştir. Bunda bir sakınca bulunmamakla birlikte Suyûtî gibi İslâmî ilimlerde otorite olan bir ilim adamından kimi zaman -gerekli durumlarda- söz konusu yorumları tenkit, analiz ya da tartışmaya dönük bir yaklaşım beklenirdi. Ancak Suyûtî bunu çoğu zaman yapmamıştır. Elbette bu tutumunda kendi ilmî anlayışı ya da meselelere metodik yaklaşımı etkili olabileceği gibi başka nedenlerle de böyle hareket etmiş olabilir. Türkiye’de yazılan çağdaş dönem tefsir usûlü eserleri de kimi konuları hikmetle bağdaştırmışlardır. Bununla birlikte ilgili eserlerin müellifleri, hikmet yorumlarını hiçbir ilavede bulunmadan -aynen- aktarmışlardır. Konunun dinî açısında problem oluşturacağı kimi hikmet yorumlarına ise muhalefet ederek birtakım tevillerde bulunmuşlardır. Türkiye’de kaleme alınan usûl ve ulûmü’l-Kur’an kitapları genellikle İlahiyat fakültesi öğrencilerine hitap etmektedirler. Dolayısıyla bu kitaplar daha çok İlahiyat fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmaktadır. Kanaatimize göre söz konusu eserlerde yer bulan hikmet yorumlarının ciddi bir analize tabi tutularak okuyucuya sunulması gerekmektedir. Aksi halde okuyucu kitapta yazanları neredeyse nas mesabesinde algılamakta ve ilgili konuda ikincil bir yorumu büyük bir cürüm olarak görebilmektedir. Bu sebeple ilgili usûl kitaplarının bu yorumları ilmî ve aklî boyutta tahlil ve analiz edilmiş bir vaziyette ihtiva etmeleri doğru olacaktır. Bir teklifimiz de ilgili dersleri okutan hocaların kitapta bulunmasa bile ilmî ve aklî yöntemlerle ilgili konuları, öğrencilerle tartışmaları ve böylece öğrencilerin muhakemesinin gelişimine katkı sunmalarıdır. Çünkü bazen usûl yazarı her ne kadar bir hikmet yorumuna yer verse de bunu bazen ilgili bir bilginin okuyucuya ulaşmasını istediği için yapmaktadır. Ancak kitabın uzamaması, konuyu tartışmanın kitabın hacmini artırmasına neden olması ve benzer saiklerle ilgili mevzuda başkaca bir yoruma gitmemektedir. İşte bu açığı, dersin hocası kapatmalıdır. Kanaatimize göre böylece ilmî ve fikrî açıdan daha donanımlı, zinde ve hür bireylerin yetişmesi mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, ‘Ulûmü’l-Kur’ân, Hikmet, Usûl, Suyûtî, el-İtkân

An Analysis on Wisdom Interpretations Regarding Qur'anic Sciences In the Example of el-Itḳān fī 'Ulūm al-Qurʾān

In this study, the handling of the concept of wisdom in Suyūtī's work called el-Itḳān fī ʿulūmi'l-Qurʾān is discussed. As the name suggests, this work is about the sciences of the Qurʾān. Therefore, it includes the subjects of the discipline of tafsir. In Suyūtī's work in question, there is no separate wisdom title or subject. For this reason, it would not be right for the reader to set his/her expectation to such information in the research. Suyūtī has associated the subjects with wisdom in some of the titles of his work. Wisdom, one of the words that have a place in the Qurʾān, is used emphatically and has different meanings according to the phrase it is put into. In general, wisdom is distinguished by definitions such as putting everything in its place and preventing evil and harm. Most of the commentators on the meaning of wisdom are united in knowing the truth and acting accordingly, on the axis of the Qurʾān and Sunnah. The concept of wisdom has also been the focus of attention in other disciplines. In this context, the concept of wisdom has been interpreted in various ways in science branches such as Kalām, Philosophy, Fiqh and Sufism. This subject has been dealt with in a very wide area such as how the universe works, what is good and bad for humans, and the relationship between God and human. Suyūtī's work el-Itḳān fī ʿulūmi'l-Qurʾān is one of the few important works written in the field of Qur'ānic sciences. In this respect, it is a reference source for the books written after him. Some of the topics covered in Itḳān were tried to be enriched with wisdom interpretations. Some of the topics covered in Itḳān were tried to be enriched with wisdom interpretations. Related wisdom interpretations are sometimes based solely on Suyūtī's interpretation, while most are based on other Muslim scholars. According to the findings we obtained in our study, the wisdom interpretations in question were made in connection with religious sentimentality from time to time. However, such interpretations are not first encountered in Suyūti's work. In this aspect, Suyūtī actually continued the tradition before it. Although there was no objection to this, a scholar who was an authority in Islamic sciences like Suyūtī was sometimes expected to criticize, analyze or argumentative approach, when necessary. But Suyūtī often did not do this. Of course, his own scientific understanding or methodical approach to issues may have been effective in this attitude, or he may have acted like this for other reasons. Contemporary tafsir works written in Turkey have also associated some subjects with wisdom. Contemporary tafsir works written in Turkey have also associated some subjects with wisdom. However, the authors of the related works have quoted the wisdom interpretations without any additions. They made some interpretations by opposing some of the wisdom interpretations that the subject would pose a problem in terms of religion. Usūl and ulūmu'l-Qur'ān books written in Turkey are generally addressed to the students of theology faculty. Therefore, these books are mostly used as textbooks in theology faculties. In our opinion, the interpretations of wisdom found in the works in question should be presented to the reader after being subjected to a serious analysis. Otherwise, the reader may perceive what is written in the book almost as a nass and may see the secondary interpretation of the relevant subject as a major problem. For this reason, it would be correct for the relevant methodology books to contain these interpretations in a scientific and rational way. One of our suggestions is that the teachers who teach the relevant courses discuss the issues related to scientific and mental methods with the students, even if they are not included in the book, and thus contribute to the development of the students' reasoning. Because sometimes the author of the method, although he includes an interpretation of wisdom, sometimes does this because he wants a relevant information to reach the reader. However, he does not make any other comments on the subject, due to the fact that the book cannot be extended, volume of the book cannot be increased by discussions and similar reasons. The teacher of the course should fill this gap. The teacher of the course should fill this gap. In our opinion, it will be possible to raise fit and free individuals who are better equipped scientifically and intellectually.

Keywords:

Tafsir, Ulūm al-Qurʾān, Wisdom, Method, al-Suyūtī, el-Itkān,

PDF

___

Aşmâvî, Said. Usûlü’ş-şerî‘a. Beyrut: Dârü'l-İkra, 1403/1983.
Atmaca, Gökhan. Tefsiri Tarihte Aramak-İbn Sa‘d Örneği-. Konya: Aybil Yayınları, 2016.
Birışık, Abdülhamid. “Sûre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/538-539. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahihu’l-Buhârî. thk. Muhammed b. Züheyr Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Daru Tavki’n-Necat, 1422/2001.
Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhah tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attar. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyin, 4. Basım, ts.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b Muhammed b Alî Seyyid Şerîf. Kitâbu’t-ta'rifât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1405/1985.
Çalışkan, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
Çalışkan, Mehmet. “Kur’an’da Hikmet Kavramı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2001), 89-120.
Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
Fîrûzabâdî, Meciduddîn Muhammed b. Yakub. Besâir zevi’t-temyîz. Kahire: y.y., 3. Basım, 1417/1996.
Gökmenoğlu, Hüseyin Tekin. “Kur’an-ı Kerim’de Olmayan ve Onunla Çelişen Ceza: Recm”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 117-129.
İbn Faris, Ebu’l-Hüseyn. Mücmelü’l-luga. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultan. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, ts.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Sa‘îd ez-Zâhirî. en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Abdülgaffâr Süleymân Bündarî. Beyrut: y.y., 1406/1986.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1422/2001.
Kara, Mustafa. “Kur’an Kıssalarının Anlaşılması”. Günümüz Tefsir Problemleri. ed. Ali Karataş - Yunus Emre Gördük. 207-228. Ankara: Bilay, 2018.
Kara, Osman. “Kur’ân’ın Okunması ve Tercümesi”. Tefsir Tarihi. ed. Ali Rıza Gül - Muhammed Ersöz. 97-135. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
Karataş, Ali. Kavram Atlası Tefsir II. Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1431/2010.
Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmet el-Berdûnî - İbrahim Atfeş. 20 Cilt. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b Muhammed b Mahmûd, Tefsirü’l-Kur’âni’l-azim=Te’vilatu ehli’s-sünne. İstanbul: Mizan Yayınevi, 1426/2005.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-uyûn tefsîri’l-Mâverdî. thk. Abdülmaksud b. Abdurrahim. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Muhammed Abdulazîm ez-Zürkânî. Menâhilu’l-irfân fî 'ulûmi’l-Kur’an. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Nüveyhiz, Adil. Mu’cemü’l-müfessirîn. Beyrut: Müessesetü Nüveyhiz, 1408/1988.
Okumuş, Mesut. “Ulûmu’l-Kur’ân (Kur’ân İlimleri)”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 331-372. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
Oral, Osman. Mâtûrîdî’nin Hikmet Anlayışı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
Öz, Ahmet. “Kur’ân’ın Dahili Bağlamlarını Gösteren Kavramlar”. Tefsir Usulü. ed. Ali Rıza Gül - Ali Karataş. 181-226. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
Özdeş, Talip. “Kavramdan Teoriye Nesh Problemleri”. Günümüz Tefsir Problemleri. ed. Ali Karataş - Yunus Emre Gördük. 157-180. Ankara: Bilay, 2018.
Özkan, Halit. “Suyûtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/188-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Rağıb el-İsfahânî, Ebi’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed el-Marûf. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Seyyid Geylânî. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
Sarı, Mehmet Ali. “el-İtkân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/464-464. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Semin el-Halebî. 'Umdetü’l-huffâz fî tefsîri eşrafi’l-elfâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1433/2012.
Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. nşr. Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr - Kâmil Kâmil Bekrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
Tok, Fatih. “Vahyin Mahiyeti ve Kur’ân Vahyi”. Tefsir Tarihi. ed. Ali Rıza Gül - Muhammed Ersöz. 14-50. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
Turan, Maşallah. Kur’an’ın Anlaşılmasında Sembolizm Tartışmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Ünal, Mehmet. “Kurân’ın Fonetik Naklinin Tarihi (Kırâat İlmi ve Kısa Tarihi)”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 61-103. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
Ünal, Mehmet. “Kur’ân’ın Metinleşme Tarihi”. Tefsir El Kitabı. ed. Mehmet Akif Koç. 15-58. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Mektebet’ül-Asriyye, 1433/2012.
Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-irfân fî 'ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İmiyye, ts.