İslam Dünyasında Hicri Birinci Yüzyıldan Günümüze Kadar Aşere Kıraatinin Yayılmasının Tarihsel Aşamaları

İlahi vahyin beşeri lisana bürünmüş hali olan Kur'an'ın anlaşılması ve yorumlanması konusunda Hz. Peygamber, sahabe ve tâbiûn tarafından bir takım usul ve esaslar ortaya konulmuştur. Sonraki dönemlerde de âlimler bu esaslar üzerine her dönemin ihtiyacına göre yeni bir takım ilavelerde bulunmuşlardır. Kur'an'ın anlaşılmasına dair bu usul ve kaideler dinamik bir şekilde asrısaadetten günümüze kadar gelmiştir. Kur'an'ın doğru bir şekilde anlaşılması ve yorumlanmasına dair bu usul ve esasları ele alan Kur'an ilimleri içerisinde kıraat ilmi en önde gelen ilimler arasında yer alır. Kıraat ilminin haiz olduğu bu önem sebebiyle Kur'an’ı anlama ve yorumlama çabası içerisinde bulunan müfessirlerce geçmişten günümüze tarihin her aşamasında kendisine yeterince ilgi gösterilmiş ve bu ilim bütün İslam coğrafyasında nesilden nesile aktarılmıştır. Ancak kıraat ilmine gösterilen bu ilgiye rağmen ne yazık ki bu ilmin tarihi süreçte İslam coğrafyasında yayılmasını ele alan ve onun tarihçesine yer veren kaynakların oldukça sınırlı olduğu görülmektedir. Kadim dönemden modern döneme âlimlerinin tasnif ettikleri eserlerinde bazı kıraatlerin İslam âleminde belli tarihsel aşamalarda nasıl yayıldığı veya yok olduğu ya da İslam âlemindeki coğrafi dağılımının nasıl olduğu ile ilgili hususlarsa dair yeterli bilgi bulmak pek mümkün değildir. Bu makale, hicri birinci asırdan günümüze kadar geçen zaman diliminde İslam dünyasının tamamında kıraatlerin yayılış serüvenini ele almayı amaçlamıştır. Özellikle Mekke, Medine, Şam, Kufe, Basra, Mısır, Kuzey Afrika, Endülüs ve Anadolu vb. bölgelerde yayılan kıraatlerin Hicri birinci yüzyıldan günümüze kadarki gelişimi ve bir ülkeden diğer bir ülkeye yayılma sürecini tetikleyen sebeplere ve bir zaman diliminden diğerine geçerken kat ettiği mesafeye yer vermeyi hedeflemiştir. Kıraatlerin yayılmasının sebepleri üzerinde durulurken de bu sebeplerin öne çıkanlarının, kârilerin sahip olduğu şöhret, bu alanda ortaya koydukları etkin faaliyetler, kıraatlerin sahip olduğu özellikler ile siyasi veya mezhepsel motifler olduğu tespiti yapılmış ve bunlar üzerinde durulmuştur. Kıraat ilminin Kur'an ilimleri içerisinde sahip olduğu önem ve kendisine gösterilen ilgiye rağmen aşere kıraatinin tarihi süreçte kat ettiği aşamaları ele alan çok fazla çalışma bulunmadığından bu çalışma söz konusu boşluğu bir nebze de olsa doldurmayı amaçlamıştır.

The Historical Stages of the Spread of the Ten Qiraʼat in the Islamic World From the First Hijri Century Until the Present Century

A number of methods and principles were put forward by the Prophet, the Sahaba and the tabieen regarding the understanding and interpretation of the Qur'an, which is the divine revelation with human language. In the following periods, scholars made some new additions on these principles according to the needs of each period. These methods and rules relating to the understanding of the Qur'an have been transmitted dynamically from the time of the Prophet to the present day. Qiraʼat is at the forefront among the Qur'anic sciences. For this reason, it has been a branch of science that has been given sufficient care and attention at every stage of history from past to present. However, despite the interest shown in Qiraʼat, the resources related to the history of the spread of this science are limited. In the written works of the first period and later ones, it is very difficult to find answers to the questions about how some Qiraʼat spread or disappeared in certain historical stages or how their geographical distribution was in the Islamic world. This article covers the history of the spread of Qiraʼat in the entire Islamic world from the first Hijri century to the present. It deals with the development of Qiraʼat spread in the Mecca, Medina, Damascus, Kufa, Basra, Egypt, North Africa, Andalusia and Anatolia etc. regions from the first century of Hijri to the present day and the reasons that triggered the process of spreading from one country to another, and its development from one time period to another. While some of the reasons for the spread of Qiraʼat are the fame of Qurr'a and their active activities in this field, sometimes they are related to the characteristics of Qiraʼat. Political or doctrinal motives were influential in the spread of some recitations. Despite the importance of the science of Qiraʼat and the interest shown to it, there are not many studies dealing with the stages of Qiraʼat in the historical process. This study aimed to fill this gap to some extent.

___

  • أحمد، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل الشيباني الذهلي. مسند أحمد ابن حنبل. تحقيق. أحمد معبد عبد الكريم. 12 مجلد. جدة: جمعيّة المكنز الإسلامي ودار المنهاج، 1429/ 2008.
  • محمد إبراهيم أحمد علي –علي الحنبلي، المذهب عند الحنفية والمالكية والشافعية والحنابلة. الكويت: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، 2012.
  • الأندلسي، أبو حيان محمد بن يوسف. البحر المحيط. تحقيق. صدقي محمد جميل. بيروت: دار الفكر، 1420/1999.
  • البُخاريّ، أبي عبد الله محمد بن إسماعيل البُخاريّ الجعفي. صحيح البُخاريّ. تحقيق. مصطفى ديب البغا. 7 مجلدات. بيروت: دار ابن كثير للطباعة والنشر والتوزيع، ط5، 1414/1993.
  • تيمور باشا، أحمد. نظرة تاريخية في حدوث المذاهب الفقهية الأربعة. بيروت: دار القادري، ط1، 1411/1990.
  • ابن الجزري، أبو الخير محمد بن محمد بن محمد علي شمس الدين الدمشقي. غاية النهاية في طبقات القراء. تحقيق. ج. برجستراسر. 2 مجلد. بيروت: دار الكتب العلمية، 2006.
  • ابن الجزري، أبو الخير محمد بن محمد بن محمد علي شمس الدين الدمشقي. منجد المقرئين ومرشد الطالبين. تحقيق. زكريا عميرات. بيروت: دار الكتب العلمية، 1420/ 1999.
  • ابن الجزري، أبو الخير محمد بن محمد بن محمد علي شمس الدين الدمشقي. النشر في القراءات العشر. تحقيق. علي محمد الضباع. 2 مجلد. بيروت: المطبعة التجارية الكبرى.
  • حيدر، حازم. مدخل إلى التعريف بالمصحف الشريف. جدة: مركز الدراسات والمعلومات القرآنية، ط1، 1435/1914.
  • الداني، أبو عمرو عثمان بن سعيد. جامع البيان في القراءات السبع المشهورة. تحقيق. محمد صدوق الجزائري. بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 2005.
  • الذهبي، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد عثمان. معرفة القراء الكبار على الطبقات والأعصار. تحقيق. طيار آلتي كولاج. 4 مجلدات. استنبول: مركز البحوث الإسلامية، 1995.
  • الزعبي، محمد تميم. متن الجزرية. دمشق: دار الغوثاني للدراسات القرآنية، 1429/2008.
  • السخاوي، علم الدين علي بن محمد. جمال القراء وكمال الإقراء. تحقيق. علي حسين البواب. 2 مجلد. مكة: مكتبة التراث، 1408/1987.
  • السيوطي، جلال الدين. الإتقان في علوم القرآن. تحقيق. مصطفى شيخ مصطفى. دمشق: مؤسسة الرسالة، 2008.
  • شلبي، هند. القراءات بأفريقية من الفتح إلى منتصف القرن الخامس الهجري. تونس: الدار العربية للكتاب، 1983.
  • الضباع، علي محمد. الإضاءة في بيان أصول القراءة. القاهرة: المكتبة الأزهرية للتراث، 1999.
  • قدوري الحمد، غانم. علوم القرآن بين المصادر والمصاحف. الرياض: مركز تفسير للدراسات القرآنية، 1439/2018.
  • القضاة، محمد مفلح- شكري، حمد خالد- منصور، محمد خالد. مقدمات في علم القراءات. عمان: دار عمار، 1422/2001.
  • ابن مجاهد، أبو بكر أحمد بن موسى بن العباس التميمي. كتاب السبعة في القراءات. تحقيق. شوقي ضيف. القاهرة: دار المعارف، 1400/1980.
  • المرعشي، محمد بن أبي بكر ساجقلي زاده. جهد المقل. تحقيق. سالم الحمد. عمان: دار عمار، ط2، 2008.
  • مسلم، بن الحجاج القشيري النيسابوري. صحيح مسلم. تحقيق. محمد فؤاد عبد الباقي. 5 مجلدات. القاهرة: دار الحديث، 1412/1991.
  • المقدسي، شمس الدين أبي عبد الله محمد بن أحمد بن أبي بكر. أحسن التقاسيم في معرفة الأقاليم. تحقيق. محمد أمين الضناوي. بيروت: دار الكتب العلمية، 2003.
  • المقري، أحمد بن محمد التلمساني. نفح الطيب من غصن الأندلس الرطيب. تحقيق. إحسان عباس. 7 مجلدات. بيروت: دار صادر، 1968.
  • مكي بن أبي طالب، حموش القيسي. الإبانة عن معاني القراءات. تحقيق. عبد الفتاح شلبي. القاهرة: دار نهضة مصر، 1960.
  • المنصوري، عبد الله. علم القراءات في اليمن. صنعاء: جامعة صنعاء، 1425/2004.
  • ابن منظور، محمد بن مكرم بن علي. مختصر تاريخ دمشق. تحقيق. روحية النحاس- رياض مراد- محمد مطيع. 29 مجلد. دمشق: دار الفكر للطباعة، 1402/ 1984.
  • الناشري، عفيف الدين عثمان بن عمر بن أبي بكر الشافعي. الدر الناظم لرواية حفص. تحقيق. خليل الكبيسي. عمان: دار أمجد للنشر، 2016.
  • نولدكه، تيودور. تاريخ القرآن، ترجمة. جورج نادر. ألمانيا: مؤسسة كزنراد-إدناور، 2004.
  • ولد أباه، محمد المختار، تاريخ القراءات في المشرق والمغرب. المغرب: نشر المنظمة الإسلامية للتربية والعلوم والثقافة، 1422/2001.
  • ابن وهبان، عبد الوهاب المزي الحنفي. أحاسن الأخبار في محاسن السبعة الأخيار. تحقيق. أحمد السلوم. بيروت: دار ابن حزم، ط1، 1425/2004.