İmam Rabbânî perspektifinden İbnül-Arabî'ye tenkidî bir yaklaşım

Ġbnü‟l-Arabî nazarî tasavvufun en büyük muallimi ve ġeyhu‟l-ekber olarak bilinir. Ġmam Rabbânî ise ikinci bin yılın müceddidi ve NakĢîliğin önde gelen temsilcilerinden birisidir. Ġmam Rabbânî, Ġbnü‟l-Arabî‟nin bilhassa vahdet-i vücûd doktrinini bazı yönleriyle eleĢtirmiĢtir. Onun vahdet-i vücûd eleĢtirisi Ģu esaslara dayanmaktadır: Varlık, zata zâid bir sıfattır; sıfatlar zatın aynı değil, zat üzerine zâiddir; gerçek varlık ile gölge varlık arasındaki ayırım, hayâlî değil, gerçek bir ayı-rımdır; sûfî tecrübenin nihâhî gayesi vahdet-i vücûd değildir, vahdet-i Ģuhûd vahdet-i vücûddan daha üst bir tevhid mertebesidir. Kanaatimize göre, onun vahdet-i vücûd eleĢtirisinin temelinde yaĢadığı dönemde Hindistan‟daki siyâsî, dinî ve sosyal yapının izleri mevcuttur. Çünkü Sirhindî, vahdet-i vücûdun, Ekber ġah‟ın dinleri birleĢtirme projesine uygun bir zemin olabileceği endiĢe-sini taĢımaktadır. Bu bakımdan onun bu tavrı, tarihî Ģartlar göz önünde bulundurulduğunda daha iyi anlaĢılabilir. Ġmam Rabbânî bunun yanı sıra Ġbnü‟l-Arabî‟yi veli-nebi, keĢif ve ilham, ruyetullah gibi birtakım tasavvufî kavramlar cihetinden de tenkit etmiĢtir.

A critical approach to Ibnu'l-Arabi from the perspective of Imam Rabbani

Ibn al-Arabi is known as the greatest teacher and Ģeyhul ekber of the theorectical suffism. On the other hand, Imam Rabbani is one of the pioneers of Naqshabandi and the reformist of the second millenium. Sirhindî criticizes Ibn al-Arabî and some aspects of his doctrine of wahdat al-wujud. His critiques on wahdat al-wujud depend on the following statements: Being (al-wujud) is an attribute additional to essence (dhât); attributes are not identical but additional to the essence; the distinction between the real being and the shadow one is not imaginary, but a real distinction; the ultimate end of the sufi experience is not the unity of being, but the unity of witnessing. I think the traces of the political, religious and social structure in India when Sir-hindî lived may be found in the background of Sirhindî's criticism of the theory of wahdat al-wujud. For he worries that wahdat al-wujud provides the Project of uniting the various religions with a suitable background. Therefore, this attitude of his can be understood only through taking the socio-cultural conditions into consideration. In addition to this, Imam Rabbani criticized Ibn al-Arabi in respect of several mystic concepts such as revelation/inspiration, saint-prophet (nubuwwa), saint an seeing of God.

___

Abdulkerîm Kuşeyrî, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, Tahkîk: Abdülhalim Mahmûd-Mahmûd b. eş-Şerif, Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, I-II, Basım yeri ve tarihi yok.

Abdullah Bosnevî, Tecelliyâtu ‘Arâisi’n-Nüsûs fî Manassâti Hikemi’l-Fusûs, I-II, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1290.

Abdülhak Ensârî, Şeriat ve Tasavvuf, çev., Yusuf Yazar, Rehber Yay., Ankara, 1991.

Abdülhakim Arvasî, er-Riyâzu’t-Tasavvufiyye, Mekteb-i Harbiyye Matb., İstanbul 1341/1922.

Ahmed el-Fârûkî es-Serhendî İmam Rabbânî, el-Mektûbât, I-III, Arapçaya çev., Muhammed Murad el-Menzilevî, Demir Kitabevi, İstanbul 1963.

Ahmed el-Fârûkî es-Serhendî İmam Rabbânî, Mektûbât-ı Rabbânî, Trc. Abdülkadir Akçiçek, Merve Yayınevi, İstanbul 1996.

Ahmed el-Fârûkî es-Serhendî İmam Rabbânî‚ Ahmed Fârûkî Sirhindî (Müceddid-i Elf-i Sânî İmam Rabbânî)’nin Tevhid Anlayışı,‛ çev., H. İbrahim Şimşek, EKEV Akademi Dergisi, Cilt: I, Sayı.3, (Kasım 1998), ss.181-188.

Ahmed el-Fârûkî es-Serhendî İmam Rabbânî, Mebde’ ve Meâd, trc., Süleyman Kuku, İstanbul 2002.

Akay, Hasan İslâmî Terimler Sözlüğü, İşaret Yay., İstanbul 1995.

Akdağ, Rahmi, İmam Rabbânî’nin Tasavvufî Tecrübesinin Ehl-i Sünnet Anlayışı Açısından Tahlîli, (Basılmamış Yüksek Lisans Semineri, AÜSBE), Erzurum, 1998.

Algar, Hamid ‚İmam Rabbânî‛, DİA, XXII, s.196.

Algar, Hamid, ‚Reflection of İbn ‘Arabî in Early Naqshbandî Tradition‛, ‚İlk Dönem Nakşi-bendî Geleneğinde İbn Arabî’nin Düşüncelerinin İzleri‛, çev., Salih Akdemir, İslamî Araş-tırmalar, Cilt:5, Sayı:1, Ocak-1991, ss.1-19.

Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları, trc., Yaşar Keçeci, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2000.

Arvasî, S. Ahmed, Hasbihâl, Burak Yayınevi, İstanbul 1990.

Ateş, Süleyman, Cüneyd-i Bağdâdî Hayatı Eserleri ve Mektupları, Sönmez Neşriyat, İstanbul 1969.

Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, Sönmez Neşriyat, İstanbul 1969.

Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II, MEB., İstanbul 1987.

Bolay, Süleyman Hayri, Felsefî Doktrinler Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara 1987.

Bolay, Süleyman Hayri, Türkiye’de Rûhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, Töre-Devlet Yay., 1979.

Cebecioğlu, Ethem, İmâm-ı Rabbânî Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., İstanbul 1999.

Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Rehber Yay., Ankara 1997.

Cem, İbnu’t-Tayyar Semahaddin, ‚İnsân-ı Kâmil ve Tasavvuf‛, Din Yolu, Cilt: 1, Sayı: 12, (10 Haziran 1956), Ankara 1956, s.14.

Dâvûd el-Kayserî, Matlau Husûsi’l-Kilem fî Meânî Fusûsi’l-Hikem, Dâru’l-Hilâfeti’l-Bahire, İstan-bul 1299.

Demirci, Mehmet, ‚Tevhidden Vahdet-i Vücûda‛, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl:10, Sayı:1, Ocak-1982, ss.23-32.

Develioğlu, Abdullah, Gülzâr-ı Sofiyye Kasîde-i Taiyye Şerhi, Ahmed Sait Matb., İstanbul 1961.

Ebû Nasr es-Serrâc et-Tûsî, el-Luma’ fi’t-Tasavvuf, Tah., Abdulhalim Mahmud-Abdülbakî Surûr, Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, Mısır, 1960/1380.

Ebu’l-Alâ Afîfî, Tasavvuf (İslâm’da Manevi Devrim), çev., H. İbrahim Kaçar-Murat Sülün, Risale Yay., 1996.

Ebu’l-Alâ Afîfî, Muhyiddin İbn Arabî’de Tasavvuf Felsefesi, çev., Mehmet Dağ, Kırkambar Yay., İstanbul 1998.

Ebu’l-Alâ Afîfî, Ta’lîkâtü’l-Fusûsi’l-Hikem, Kahire 1365/1946.

Ebu’l-Hasan Ali en-Nedevî, İslâm Önderleri Tarihi, çev., Yusuf Karaca, Kayıhan Yayınları, İstan-bul 1992.

Ergin, Osman, Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti, Kenan Basımevi, İstanbul 1942.

Ertuğrul, İsmail Fennî, Hakîkat Nurları, Sebil Yay., İstanbul 1975.

Ertuğrul, İsmail Fennî, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, Haz., Mustafa Kara, İnsan Yay., İstanbul 1991.

Hançerlioğlu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar, Remzi Kitabevi, İstanbul 1977.

Hulusi, Ahmet, Risâle-i Gavsiyye Tercümesi, Kitsan, İstanbul 1994.

Hüseyin b. Muhammed Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân, Dâru Kahraman, İstan-bul 1986.

İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut, ts.

İbnü’l-Arabî, Evrâdü’l-Usbûiyye, İstanbul ts

İbnü’l-Arabî, Fusûsü’l-Hikem, çev., M. Nuri Gençosman, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1992.

İbnü’l-Arabî, Muhâdaratü’l-Ebrâr, Beyrut 1968.

İbnü’l-Arabî, el-Fütûhâtu’l-Mekkiyye, Dâru Sâdır, I-IV, Beyrut, ts.

İbnü’l-Arabî, et-Tedbîrâtü’l-İlahiyye fî Islâhı Memleketi’l-İnsaniyye, Tedbîrât-ı İlahiyye Tercüme ve Şerhi, Tercüme ve Şerh: Ahmed Avni Konuk, Haz., Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, İz Yay., İs-tanbul 1992.

İmam Gazzâlî, Mişkâtü’l-Envâr: Nurlar Feneri, çev., Süleyman Ateş, Bedir Yay., İstanbul 1994.

İsmail-i Ankaravî, Minhâcu’l-Fukarâ, Basım yeri ve tarihi yok.

İz, Mahir, Tasavvuf Mahiyeti Büyükleri ve Tarîkatlar, Türdav, İstanbul ts.

İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, I-II, Mabaa-i Âmire, İstanbul 1340-1343.

Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1985.

Karadaş, Cağfer, İbn Arabî’nin İtikadî Görüşleri, Beyan Yayınları, İstanbul 1997.

Karaman, Hayrettin, İmam Rabbânî ve İslâm Tasavvufu, Nesil Yayınları, İstanbul 1992.

Kartal, Abdullah, İmâm-ı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arkaplanı, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, 2005, s.59-80.

Kılıç, Mahmut Erol, ‚İbnü’l-Arabî Muhyiddin‛, DİA, XX, s.507.

Kılıç, Mahmut Erol, Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’de Varlık ve Mertebeleri: Vücûd ve Merâtibu’l-Vücûd, (Basılmamış Doktora Tezi, MÜSBE.), İstanbul 1995.

Kısakürek, N. Fazıl, Batı Tefekkürü ve İslam Tasavvufu, Büyük Doğu Yay., İstanbul 1982.

Konuk, Ahmed Avni, Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, Haz., Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, İFAV Yay., İstanbul 1994.

Konukçu, Enver, ‚Ekber Şah‛, DİA., X, ss.542-544.

Kusursuz, Bayram, Ahmet Avni Konuk’un Vahdet-i Vücud Müdafâsı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.

Mengüşoğlu, Takiyyettin, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000.

Muhammed Âkil, Selefî Tasavvuf, çev., Mustafa Kılıçlı, Birey Yay., İstanbul 1998.

Muhammed Ferman, ‚İmam Rabbânî‛, çev., Lamii Güngören, İslâm Düşüncesi Tarihi, Editör: M. M. Şerif, İnsan Yayınları, İstanbul 1991.

Nuruddîn Abdurrahman b. Ahmed-i Câmî, Dîvân-ı Câmî, I-II, Tashih: A’lâhân-ı Efsahzâd, Mer-kez-i Mutala’ât-ı İranî, Tahran, 1999.

Öçal, Şamil, ‚Mutlak Hakikat ve Diğerleri‛, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, Ağustos-1999, ss.81-104.

Peter J. Avn, ‚Sufism‛, The Ancyclopedia of Religion, I-XVI, Collier Macmillan Publshers, London, 1987.

S. Hüseyin Nasr, Üç Müslüman Bilge, çev., Ali Ünal, İnsan Yay., İstanbul 1985.

Selvi, Dilaver, Kur’ân ve Tasavvuf: Tefsirlerin Tasavvufa Bakışı, Şule Yay., İstanbul 1997.

Soykan, Hayreddin, Aylık Dergi, William Chittick ile İbn Arabi üzerine http://www. ibnularabi.com /mak24.html.

Suad Hakîm, el-Mu’cemu’s-Sûfî, Beyrut 1981.

Sunar, Cavit, ‚İmam Rabbânî’nin Tevhit Görüşüne Genel Bir Bakış‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:5, Sayı:I-IV, Yıl: 1956, ss.136-143.

Sunar, Cavit, Mistisizmin Ana Hatları, AÜB. Ankara 1966.

Sunar, Cavit, Tasavvuf Tarihi, AÜB. Ankara 1975.

Sunar, Cavit, Vahdet-i Vücûd Vahdet-i Şühud Meselesi, Ankara 1960.

Şah Veliyyullah Dehlevî, Hüccetullâhi’l-Bâliğâ, I-II, Dâru’t-Turâs, Kahire, ts.

Şah Veliyyullah Dehlevî, Hüccetullâhi’l-Bâliğâ çev., Mehmet Erdoğan, İz Yay., İstanbul 1994.

Tahralı, Mustafa ‚Ayn ve Ayniyyet‛, Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, IV, ss.9-26.

Tahralı, Mustafa, ‚Fusûsü’l-Hikem Şerhi ve Vahdet-i Vücûd ile Alâkalı Bazı Meseleler‛, Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, I, ss.29-62.

Toshihiko Izutsu, İslâm’da Varlık Düşüncesi, çev., İbrahim Kalın, İnsan Yay., İstanbul 1995.

Uludağ, Süleyman, ‚Âlem‛, DİA, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul 1989, II, 360.

Uludağ, Süleyman, ‚Tasavvuf Karşıtı Akımlar ve İbn Teymiyye’nin Tasavvuf Felsefesi‛, İslâmiyât, Cilt: 2, Sayı: 3, (Temmuz-Eylül 1999), ss.39-66.

Uludağ, Süleyman, ‚Tasavvufî Ulûhiyyet Telakkisinde Mertebeler III‛, Hareket, Sayı: 23, ss.3-15.

Uludağ, Süleyman, İbn Arabî, TDV. Yay., Ankara, 1995.

Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay., İstanbul 1996.

Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkürü Tarihi, I-II, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul 1933.

William Chittick, Hayâl Âlemleri İbn Arabî ve Dinlerin Çeşitliliği Meselesi, trc., Mehmet Demirkaya, Kaknüs Yay., İstanbul 1999.

William Chittick, Varolmanın Boyutları, çev., Turan Koç, İnsan Yay., İstanbul 1997.