Abbâsîler Döneminde Irak Hac Kafilelerine Düzenlenen Saldırılar
Hac yollarının güvenliği meselesi İslâmiyet öncesine kadar giden ve bölge insanını yakından ilgilendiren konulardan biridir. Çöllerde, hayatlarını yağma ve soygunla sürdüren Araplar, hac kervanlarını bir geçim aracı olarak görür ve fırsat bulduklarında bu kervanları yağmalardı. Bu yüzden Araplar on iki aydan dördünü haram ay olarak ilan etmek suretiyle bu problemin üstesinden gelmeye çalışmışlardır. İslâm’ın bölgede güç kazanmasıyla beraber Araplar’ın büyük çoğunluğu İslâm’ı tercih etmiştir. Müslüman olmadan önce çöllerde, geçimlerini baskın ve soygunlarla yürüten Bedevî Araplar’ın büyük bir kısmı İslâm ordusuna dâhil edilmiştir. Bu uygulama onların fetihlerle meşgul olmasını sağlamıştır. Böylece Müslümanlar uzun yıllar güvenli bir şekilde hac yolculuğuna çıkabilmiştir. Ancak Abbâsîler’in ilk asrından sonra siyasî istikrarın bozulmasıyla birlikte hac yollarının güvenliği yeniden önem kazanmıştır. Özellikle, Horasan ve Irak tarafından yola çıkan kafileler uzun ve meşakkatli bir yolculuğu göze almak zorundaydı. Buna bir de yağmacı grupların saldırıları eklenince bu yol iyice tehlikeli bir hâl almıştır. Abbâsîler dönemindeki otorite boşluğundan faydalanarak hac kafilelerine saldıran gruplar arasında çeşitli kabilelere mensup bedevî Araplar bulunmaktadır. Dinî, siyasî ve ekonomik sebeplerle ortaya çıkan Karmatîler de hac kafilelerini hedef alan diğer bir gruptur. Bu saldırıların çoğu ciddi oranda mal ve can kaybı ile sonuçlanmıştır. Bu çalışmada Abbâsîler döneminde Irak hac kafilelerine düzenlenen saldırılar ele alınmıştır. Bu saldırıların arkasında yatan sebepler ve bunlara karşı alınan tedbirler de çalışmamız kapsamında değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Siyasî ve ekonomik istikrarın kaybolduğu dönemlerde, hac kafilelerine yönelik saldırıların artış gösterdiği görülmüş; bu süreçte, bazı bedevî kabileler ve isyancı grupların hac kafilelerini bir geçim kaynağı olarak gördüğü tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler:
İslâm Tarihi, Irak Hac Kafileleri, Bedevîler, Karmatîler, Abbâsîler
Attacks on Iraqi Hajj Caravans during the Abbasid Period
The issue of the safety of the pilgrimage routes is one of the issues that goes back to pre-Islamic times and is closely related to the people of the region. The Arabs, who lived in the deserts by plundering and robbery, regarded the pilgrimage caravans as a means of livelihood and looted these caravans whenever they had the opportunity. Therefore, Arabs tried to overcome this problem by declaring four of the twelve months as haram. As Islam gained power in the region, the majority of Arabs preferred Islam. Most of the Bedouin Arabs, who made their living in the deserts by raids and robberies before becoming Muslims, were included in the Islamic army. This practice kept them busy with conquests. Thus, Muslims were able to go on pilgrimage safely for many years. However, with the deterioration of political stability after the first century of the Abbasids, the security of the pilgrimage routes gained importance again. In particular, the convoys departing from Khorasan and Iraq had to risk a long and arduous journey. When the attacks of looting groups are added to this, this road has become even more dangerous. There are Bedouin Arabs belonging to various tribes among the groups that attacked the pilgrimage convoys by taking advantage of the authority vacuum in the Abbasid period. The Qarmatians, who emerged for religious, political and economic reasons, are another group that targets pilgrimage convoys. Most of these attacks resulted in serious loss of life and property. In this study, the attacks on Iraqi pilgrimage convoys during the Abbasid period are discussed. The reasons behind these attacks and the measures taken against them were also evaluated within the scope of our study. It was observed that attacks on pilgrimage convoys increased in periods when political and economic stability was lost; In this process, it has been determined that some Bedouin tribes and rebel groups consider pilgrimage convoys as a source of livelihood.
Keywords:
Islamic History, Iraqi Hajj Caravans, Bedouins, Karmatians, Abbasids,
___
- Abidoğlu, İsa. İslam’da Hac Olgusu. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2021.
- Acar, Abdurrahman. “Büyük Selçuklular Zamanında Hac ve Hac Emirliği”. Diyanet İlmi Dergi 39, sy 1 (2003): 67-80.
- Algül, Hüseyin. “Benî Hafâce”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 15:70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Arslan, İhsan. Muktedir Billah Döneminde Abbasiler. İstanbul: Metamorfoz Yayınları, 2014.
- Asîrî, Ahmed Ma’mûr el-. Mûcizü’t-Târîh el-İslâmî. Riyad: y.y., 1996.
- Ataş, Haci. Hac Emirliği (Hz. Peygamber Döneminden Emevîlerin Sonuna Kadar). Kayseri: Kimlik, 2021.
- Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi 10, sy 3 (2010): 199-246.
- Azimli, Mehmet. X. yy’a Kadar Şii Karakterli Hareketler. İstanbul: Öykü Yayınları, 2006.
- Bağdâdî, Abdülkâhir el-. Mezhepler Arasındaki Farklar. Çeviren Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
- Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-. Târîḫu Baġdâd. 24 c. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 1417.
- Bessâm, İbrâhim el-. Hazânetü’t-Tevârîh en-Necdiyye. 10 c. b.y.: y.y., 1419.
- Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 9 c. Şam: Dâru Tavgu’n-Necât, 1422.
- Cevzî, Ebû’l-Ferec el-. el-Karâmîta. Şam: el- Mektebü’l-İslâmî, 1965.
- Çam, Süleyman ve Muhammed Sefa Öngüç. “Mâtürîdilikte İmamet/Devlet Başkanlığı Anlayışı (Ebü’l-Yürs el-Pezdevi ve Ebü’l-Muîn en-Nesefi Örneği)”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11, sy 2 (2020): 641-69.
- Ekinci, Abdullah. “Irak-Suriye Bölgesinde Abbasi-Karmati Mücadelesi”. Harran Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, sy 4 (2002): 83-106.
- ———. “IX-XI. Yüzyıllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Faaliyetleri”. Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
- ———. “Ortaçağ Ortadoğusu’ndaki Marjinal Hareketlerin (İsmâilî-Karmatî Hareketinin) Dönemin İslâm Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”. Türk Tarih Kurumu Belleten 69, sy 255 (2005): 499-516.
- el-Mesʻûdî, Ebü’l-Hasen Alî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb. 4 c. Kum: Dâru’l-Hicre, 1409.
- Erkal, Mehmet. “Hac Emirliği (Yönetimi) ve Bununla İlgili Bazı Fıkhî Meseleler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, sy 2001 (2001): 145-61.
- Fahd, Bedri Muhammed. “Hacc Emirleri Tarihi”. Çeviren Münir Atalar. Diyanet İlmi Dergi 33, sy 1 (1997): 37-72. Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İlahiyat Vakfı Yayınları, 2008.
- Gazzâlî, Muhammed el-. Fedaihü’l-Bâtıniyye. Kahire: Daru’l-Kavmiyye, 1964.
- Goeje, Michael Jan de. el-Karâmita: Neş’etuhum, devletuhum ve alâkâtuhum bi’l-Fâtimiyyîn. Çeviren Hüseynî Zîne. Beyrut: Dâru İbn Haldûn, 1978.
- Hacıyev, Hanoğlan, ve Reşat Ahmet Ağaoğlu. “Büveyhîler’le Bahreyn Karmatîleri Arasındaki Siyasi İlişkiler ve Bunun Irak İle Yakın Çevresindeki Yansımaları”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8, sy 2 (2021): 184-208.
- Ḥamevî, Ebû Abdullâh Yâḳût el-. Muʿcemü’l-büldân ve Muʿcemü’l-üdebâʾ. 7 c. Beyrut: Dâru Ṡâdır, 1995.
- Ḥarbî, İbrâhîm b. İsḥâḳ el-. Kitâbü’l-Menâsik ve Emâkinu Ṭuruki’l-Ḥac. Riyad: Dâru’l-Yemâme, 1969.
- Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi, 24:510-14. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
- Hugh, Kennedy. Mekke’ye Yolculuğun Tarihi, Hac: İslâm’ın Kalbine Yolculuk. Editör Ayşe Zeynep Alp-Alparslan Durmuş. Çeviren Ömer Mansur Çolakoğlu. İstanbul: EDAM Yayınları, 2012.
- İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn. Târîḫ-u İbn Haldûn. 8 c. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1988.
- İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed. Vefayâtü’l-aʻyân. 7 c. Beyrut: Dârü Sâdır, 1994.
- İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 c. Kâhire: Dârü Hicr, 2003.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. 19 c. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1412.
- İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târiḫ. 10 c. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1997.
- İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. 11 c. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406.
- İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn. Târîḫu İbni’l-Verdî. 2 c. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1996.
- Ḳuraşî, Abdulḳâdir el-. el-Cevâhiru’l-Muḍiyye fî Ṭabaḳâti’l-Ḥanefiyye. 2 c. Karaçi: Mîr Muḥammed Kutubḫâne, 1374.
- Makrîzî, Abdilkādir b. Muhammed el-. eẕ-Ẕehebü’l-mesbûk fî ẕikrî men ḥacce mine’l-ḫulefâʾi ve’l-mülûk. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfe ed-Diniyye, 2000.
- Mezâheri, Ali. Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. Çeviren Bahriye Üçok. İstanbul: Varlık Yayınları, 1972.
- Müslim, el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 5 c. Beyrut: Dâru İhya’i-Turâs el-Arabî, ts.
- Nizamü’l-Mülk. Siyasetname. Çeviren Mehmet Taha Ayar. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
- Ötenkaya, Yusuf. “Sünni Politik Tarih Yazımında Karmatî İsmâilîlerinin Heterodoksluğu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17, sy 34 (2018): 619-47.
- Sâbî, Sâbit b. Sinân es-. Târîḫu aḫbâri’l-Ḳarâmiṭa. 3. bs. b.y.: Dâru Hasan, 1982.
- Safedî, Salâhuddîn Halîl es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. 29 c. Beyrut: Dâru İhya’i-Turâs el-Arabî, 2000.
- Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî. Mir’âtü’z-zamân fî târîḥi’l-a’yân. 23 c. Şam: Dârü’r-risâle el-Âlemiyye, 1434.
- Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîḫu’l-ḫulefâʾ. 1 c. Riyad: Mektebet-ü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1425.
- Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ve Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. 11 c. Beyrut: Dârü’d-Türâs, 1387.
- Takkûş, Muhammed Süheyl. Tarihu’d-devleti’l-abbâsîyye. Beyrut: Daru’n-Nefâis, 2009.
- Turay, Esra Doğan. “Büyük Selçuklu Devleti ve Horasan Hac Kervanları”. İçinde İslâm Sonrası Türk Dünyasında Doğu-Batı Eksenli Tarih-Coğrafya Çalışmaları, editör Berna Karagözoğlu, 264-323. İstanbul: Demavend Yayınları, 2022.
- Tutar, Adem. “İslâm Tarihinde Hac İbadetinin Ortaya Çıkışı ve Hz. Muhammed’in Hac Emirliğini Tesisi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2001): 75-86.
- Yılmaz, Saim. Mu’tazıd ve Müktefî Döneminde (279-295/892-908) Abbâsîler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2006.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. 52 c. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1413.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed ez-. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. 4 c. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, t.y.
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 2015
- Yayıncı: Celal ÖNEY