Bingazi Mutasarrıflığı Dâhilindeki Cebel-i Ahdar’ın Coğrafi, Sosyo-Ekonomik Yapısı ve Bölgedeki Bazı Islah Girişimleri

Trablusgarp Vilayeti ve Bingazi Mutasarrıflığı, Afrika-yı Osmanî’nin önemli bir parçasını teşkil etmiştir. Akdeniz ve Kuzey Afrika’yı elde tutmak için savunulması gereken en önemli ve en son stratejik mevki olmuştur. Ele alınan dönemde İstanbul’a bağlı müstakil bir mutasarrıflık olan Bingazi, sahip olduğu limanı ve stratejik konumuyla önemli bir bölgedir. Osmanlı hâkimiyetine girdikten sonra gerek merkezi yönetim eliyle gerekse yerel idareciler tarafından bölgenin kalkınması için çeşitli idarî, malî ıslahatlar yapılmıştır. Bu dönemde yönetime sunulan raporlarda mutasarrıflığın, Bingazi ile Derne arasındaki sahil bölgesine dikkat çekilmiş, özellikle Cebel-i Ahdar’a özel bir yer ayrılmıştır. Burası, verimli toprakları ve elverişli iklimi ile ön plana çıkmaktadır. Özellikle yabani halde çok sayıda zeytin ağacı bulunduğu ve bu zeytin ağaçlarının bakımının yapılmasıyla bölgenin iktisadi durumuna büyük katkı sağlayacağı her defasında vurgulanmıştır. Bunun da nitelikli insan gücüyle sağlanabileceği düşünülmüş ve bu yönde çalışmalar yapılmıştır. Dolayısıyla Cebel-i Ahdar bölgesinin coğrafi ve sosyo-ekonomik yapısı ile bölgede yürütülen ıslah çalışmaları üzerinde durulması gereken bir konudur.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Afrika-yı Osmanî, Bingazi, Cebel-i Ahdar, Coğrafi ve Sosyo-Ekonomik Yapı, Islah Çalışmaları

Geographical, Socio-Economic Structure of Cebel-i Ahdar in the Governorship of Benghazi and Some Reform Attempts in Region

The Tripoli Province and Benghazi Governorship were an important part of the Ottoman Africa. As a matter of fact, the two regions have been the most important and the last strategic position to be defended to keep the Mediterranean and North Africa. In the period under consideration, Benghazi is an independent province attached to Istanbul and is an important region with its port, strategic location. After entering the domination of the Ottoman Empire, various administrative and financial reforms were made by the central government and by the local administrations for the development of the region. In the reports presented to the management during this period, attention was drawn to the coastal region between Benghazi and Derne,"Cebel-i Ahdar" which a special place. It stands out with its fertile lands and favourable climate. In particular, it has been emphasized that there are many olive trees in the wild, and it has always emphasized that olive trees will contribute greatly to the economic situation of the region. It was thought that this could be provided by qualified human power and studies were carried out in this direction. Therefore, the geographical and socio-economic structure of the Cebel-i Ahdar region and the reform attempts carried out in the region is an issue that needs to be emphasized

Keywords:

Ottoman State, the Ottoman Africa, Benghazi, Green Mountain, Geographical and Socio-Economic Structure, Reform Attempts,

PDF

___

a. Arşiv Vesikaları BOA., DH. MHC., Dosya No: 16, Gömlek No: 22, 10 Şubat 1314/22 Şubat 1899. BOA., DH. MHC., Dosya No: 16, Gömlek No: 22, 9 Mart 1315/21 Mart 1899. BOA., DH. MHC., Dosya No: 22, Gömlek No: 24, 12 Nisan 1315/24 Nisan 1899; BOA., DH. MHC., Dosya No: 42, Gömlek No: 6, Lef: 11-2, 4 Mart 1316/17 Mart 1900. BOA., DH. MHC., Dosya No: 42, Gömlek No: 6, Lef: 7-1, 20 Eylül 1315/2 Ekim 1899. BOA., DH. MHC., Dosya No: 48, Gömlek No: 71, Lef: 1-1, 18 Kânunusani 1316/31 Ocak 1901. BOA., DH. MHC., Dosya No: 48, Gömlek No: 71, Lef: 3-2, 30 Haziran 1317/13 Temmuz 1901. BOA., DH. MHC., Dosya No: 48, Gömlek No: 71, Lef: 5-2, 23 Temmuz 1317/5 Ağustos 1901. BOA., DH. MKT., Dosya No: 1799, Gömlek No: 71, 2 Cemaziyelahir 1308/13 Ocak 1891. BOA., DH. MKT., Dosya No: 1874, Gömlek No: 73, 1 Rebiülevvel 1309/5 Ekim 1891; BOA., DH. MKT., Dosya No: 916, Gömlek No: 63, 14 Şevval 1322/22 Aralık 1904. BOA., HRT. h. Nr: 653. BOA., HRT.h., No: 114, 29 Zilhicce 1341/12 Ağustos 1923. BOA., İ. DH. Dosya No: 881, Gömlek No: 70253, 30 Mart 1299/11 Nisan 1883. BOA., İ. DH., Dosya No: 1244, Gömlek No: 97479, 10 safer 1309/15 Eylül 1891. BOA., İ.MTZ.GR., Dosya No: 33, Gömlek No: 1363, 30 Mayıs 1315/2 Haziran 1899. BOA., MVL., Dosya No: 762, Gömlek No: 37, Gurre-i Zilkade 1278/Mayıs 1862. BOA., ŞD. DH., Dosya No: 2325, Gömlek No: 32, 17 Cemaziyülevvel 1297/27 Nisan 1880. BOA., ŞD., Dosya No: 2323, Gömlek No: 23, 8 Ramazan 1288/21 Kasım 1871. BOA., Y. A. RES., Dosya No: 56, Gömlek No: 48, 13 Rebiülahir 1309/16 Kasım 1891. BOA., Y. MTV., Dosya No: 50, Gömlek: 15, 7 Şevval 1308/16 Mayıs 1891. BOA., Y. MTV., Dosya No: 53, Gömlek No: 71, 12 Ağustos 1307/24 Ağustos 1891. BOA., Y. PRK. KOM., Dosya No: 8, Gömlek No: 4, 3 Ağustos 1307/ 16 Ağustos 1891. BOA., Y. PRK. KOM., Dosya No: 8, Gömlek No: 8, 4 Eylül 1307/ 16 Eylül 1891. BOA., Y.A.RES., Dosya No: 100, Gömlek No: 31, 19 Mayıs 1315/31 Mayıs 1899.
b. Resmi Yayınlar, Yayımlanmış Vesikalar ve Kaynak Eserler Ali Haydar Emir (Erkilet), (1339). Türkiye İtalya Harbi Tarihi Bahrisi 1327-1328, İstanbul. Ali Tevfik, (1318). Memâlik-i Osmaniyye Coğrafyası, Coğrafya-yı Umumiyye, Cilt: III, İstanbul 1318. Ali ve Ahmed Nuri, (1301). Afrika-i Osmanîden Trablusgarb ve Bingazi ve Fizan Kıt’alarına Dair Coğrafî ve İstatistikî ve Tarihî ve Siyasî ve Askerî Malumâtı Havî Bir Risale, İ. Ü. Kütüphanesi, TY. No: 5002. Aziz Samih İlter, (1936). Şimali Afrika’da Türkler, İstanbul. Aziz Samih İlter, (1936). Şimali Afrika’da Türkler, İstanbul. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 106. İnikâd, , Devre: 1, Cilt: 6, İçtimai Sene: 2, 24 Mayıs 1326 (6 Haziran 1910, Pazartesi) Oturumu, s. 46. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 88. İnikâd, , Devre: 1, Cilt: 6, İçtimai Sene: 3, 18 Nisan 1327 (1 Mayıs 1911, Pazartesi) Oturumu. Mehmed Nuri ve Mahmud Naci, (2012). Trablusgarp, Hedefteki Ülke Libya’nın Tarihi, (Hazırlayanlar: Ahmet Kavas, Abdullah Erdem Taş, Muhammed Tandoğan), İstanbul. Muhammed Hilâl, Trablusgarb’a Dair Ma’lûmât, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. No: 6621. N. Slousch, (1908). “Les Cretois en Cyrenaique”, Revue du Monde Musulman, VI, N°10, s. 151-153. Nehicüddin Efendi/Hasan Sâfî, (2013). Tarih-i İbn-i Galbun ve Trablusgarp Tarihi, (Hazırlayanlar: Abdullah Erdem Taş, Muhammed Tandoğan, Aydın Özkan), İstanbul. Osmanlı Belgelerinde Cezayir, (2010). Cilt: I, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, İstanbul. Osmanlı Belgelerinde Kafkas Göçleri, (2012). Cilt: I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 121, İstanbul. Ömer Subhi 1307 Trablusgarb ve Bingazi İle Sahra-yı Kebir ve Sudan Merkezi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. No: 4261, İstanbul. Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, (1992). Senûsîler ve Sultan Abdülhamid, (Haz. İsmail Cömert), İstanbul. Tüccarzâde İbrahim Hilmi, (1323). Memâlik-i Osmaniye Ceb Atlası: Devlet-i Aliyye-i Osmaniye’nin Ahval-i Coǧrafiye ve İstatistikiyesi, Kütüphane-i İslam ve Askerî. 1911-1912 Osmanlı-İtalya Harbi ve Kolağası Mustafa Kemal, (1985). Hazırlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 597, Ankara.
c. Araştırma ve İnceleme Eserler Artuç 2013 Nevzat Artuç, İttihatçı-Senûsî İlişkileri (1908-1918), Bilge Kültür Sanat, İstanbul. Bostan 1994 İdris Bostan, “Garp Ocaklarının Avrupa Ülkeleri ile Siyasi ve Ekonomik İlişkileri (1580-1624)”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 4, s. 59-86. Çetin 1994 Atilla Çetin, “Derne”, DİA., Cilt: IX, İstanbul, s. 180-182. Çetin 1996 Atilla Çetin, “Garp Ocakları”, DİA., Cilt: XIII, İstanbul, s. 382-386. Çetin 2002 Atilla Çetin, “Garp Ocaklarında Türk Varlığı”, Türkler, Cilt: IX, Ankara, s. 382–386. Çınar 2004 Ali Osman Çınar, “Bingazi’de Tarımsal Kalkınma Amaçlı Göçmen İskânı (1851-1904)”, İstanbul Üniversitesi Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Sayı:4, s. 19-52. Devellioğlu 2007 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara. Emecen 2009 Feridun M. Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul. Erinç 1992 Sırrı Erinç, “Bingazi”, DİA., Cilt: VI, İstanbul, s. 181-183. Gehedr 1996 Ammar Gehedr, Osmanlı Resmî Kaynaklarına Göre Trablusgarb Vilayeti (1282-1312/1865-1894), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Göyünç 1980 Nejat Göyünç, “Trablusgarp’a Dair Bir Layiha”, Osmanlı Araştırmaları-I, s. 235-256. Halıcı 2008 Şaduman Halıcı, “Meclis-i Mebusan’da Trablusgarp (1908-1912)”, Prof. Dr. Yavuz Ercan’a Armağan, Turhan Kitabevi, Ankara, s. 1585-1613. Hess 2010 Andrew Hess, Unutulmuş Sınırlar: 16. yy Akdeniz’inde Osmanlı İspanyol Mücadelesi, (Çev. Özgür Kolçak), İstanbul. Hizmetli 1953 Sabri Hizmetli, “Osmanlı Yönetimi Döneminde Tunus ve Cezayir’in Eğitim ve Kültür Tarihine Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XXXII, s.742-815. İpek 1994 Nedim ipek, “Trablusgarb ve Bingazi Mültecileri (1911-1912)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı:9, Samsun, s. 90-109. İpek 1999 Nedim ipek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Ankara. Kahraman 1993 Kemal Kahraman, “Cezayir”, DİA., Cilt: VI, Ankara, s. 486-489. Karasapan 1960 Celal Tevfik Karasapan, Libya (Trablusgarp, Bingazi ve Fizan), Ankara. Kavas 2001 Ahmet Kavas, “Kuzey Afrika'da Bir Osmanlı Nesli: Kuloğulları”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt: XXI, s. 31-68. Kavas 2009 Ahmet Kavas, “Senûsiyye”, DİA., Cilt: XXXVI, İstanbul, s. 536-538. Kavas 2012 Ahmet Kavas, “Tunus”, DİA., Cilt: XLI, İstanbul, s. 388-393. Kavas 2013 Ahmet Kavas, Osmanlı-Afrika İlişkileri, İstanbul. Koloğlu 1986 Orhan Koloğlu, “Garp Ocaklarında Anadolu Delikanlıları”, Tarih ve Toplum, Sayı: 32 (1986), s. 25–30; Sayı: 33 (1986), s. 35–39; Sayı: 34 (1986), s. 30–34. Kuran 1957 Ercüment Kuran, Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti, İstanbul. Kurşun 2013 Zekeriya Kurşun, “Trablusgarp’ta Osmanlı Asırlarının Şâhitleri: Nehicüddin Efendi’nin Tarih-i İbn-i Galbun der-Beyân-ı Trablusgarp ve Hasan Sâfî’nin Trablusgarp Tarihi”, Nehicüddin Efendi/Hasan Sâfî, Tarih-i İbn-i Galbun ve Trablusgarp Tarihi, (Hazırlayanlar: Abdullah Erdem Taş, Muhammed Tandoğan, Aydın Özkan), İstanbul, s. I-XII. Kurtcephe 1995 İsrafil Kurtcephe, Türk-İtalyan İlişkileri (1911-1916), TTK Yayınları, Ankara. Kuzucu 2015 Serhat Kuzucu, “XVIII. Yüzyılda Uluslararası Bir Sorun Olarak Garp Ocakları’nın Akdeniz’deki Korsanlık Faaliyetleri”, Gazi Akademik Bakış, 9 (17), s. 165-180. Mahmud Ali 1982 Mahmud Ali, Trablusgarb’da Osmanlı İnşa Faaliyetleri (1835-1911), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1982. Maksudoğlu 1966-67 Mehmet Maksudoğlu, “Tunus’ta Dayıların Ortaya Çıkışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XIV, s. 189–219 Maksudoğlu 1986 Mehmet Maksudoğlu, “Tunus’un Osmanlı Devletinden Ayrılması”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:4, s. 137-169. Maksudoğlu 1994 Mehmet Maksudoğlu, “Dayı”, DİA., Cilt: IX, İstanbul, s. 59-60. Mantran 2001 Robert Mantran, “Karamanlı”, DİA., Cilt: XXIV, İstanbul, s. 451-453. Menekşe 2016 Metin Menekşe, “XX. Yüzyıl Başlarında Kuşadası’nda Girit Muhacirleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: IX, Sayı:42, Şubat 2016, s. 715-734. Menekşe 2018 Metin Menekşe, “Girit’teki Muhtacîn-i İslamiye’ye Yönelik Aydın Vilayeti’nde Yürütülen Yardım Faaliyetleri (1896-1898)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVIII/37, (2018-Güz), s. 443-473. Mert 1987 Özcan Mert, “Osmanlı Belgelerine Göre Banco Dı Roma’nın Trablusgarb’daki Faaliyetleri”, Belleten, Cilt LI /200, s.829-848. Rossi 1979 Ettore Rossi, “Trablus”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XII/1, İstanbul, s. 445-455. Şıvgın 2002 Hale Şıvgın, “Trablusgarp Savaşı”, Türkler, Cilt: XIII, Ankara, s. 274-290. Şıvgın 2006 Hale Şıvgın, Trablusgarp Savaşı ve 1911-1912 Türk-İtalyan İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara. Şimşir 1989 Bilâl N. Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri- Belgeler, Cilt: I, TTK Basımevi, Ankara. Taş 2016 Abdullah Erdem Taş, Osmanlı Garp Ocaklarından Trablusgarp Eyaleti: Karamanlılar Dönemi (1711-1835), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Toprak 2012 Seydi Vakkas Toprak, “Osmanlı Yönetiminde Kuzey Afrika: Garp Ocakları”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt: XXII, Bahar, s. 223-237.