Muhtelefü’r-rivâye ve İlişkili Bazı Eserlerin Nüshalarına Dair bir İnceleme

İslam hukukunun çoğulcu karakterinin en belirgin görüldüğü ihtilâf ya da hilâf edebiyatının İslam tarihi boyunca hukuk eğitiminde önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir. Fakihlerin görüşlerinin bir arada verildiği ve görüş ayrılıklarının arkasında yatan gerekçelerin bazen kısaca ya da detaylı olarak ele alındığı bazen de sadece ihtilafların sayıldığı bu edebi türün pek çok şekli mevcuttur. Hanefi mezhebinde özel bir usul olarak gelişen bir türün çok yaygın bir kabule mazhar olduğu bilinmektedir. Nesefi’nin el-Manzûme’si ile başlayan bu türün en önemli temsilcilerinden biri Üsmendi’nin Muhtelefü’r-rivâye adlı çalışmasıdır. Bu çalışma her ne kadar Ebü’l-Leys es-Semerkandi’nin Muhtelef adıyla bilinen bir eserine dayandığı söylense de aslında o Nesefi’nin el-Manzûme’ye kendi yazdığı şerhin geliştirilmiş ve tertibi değiştirilmiş bir versiyonudur. Bu eser, kaynağı olan Hasru’l-mesâil’i unutturacak kadar meşhur olmuştur. Günümüze ulaşan bu ve bununla ilişkili yazma nüshalara ilişkin bir incelemede Muhtelefü’r-rivâye’nin iki versiyonuna ulaşılmıştır. Ayrıca bu eserle karıştırılan başka yazma nüshalara ilişkin yapılan inceleme neticesinde söz konusu eserlerin birbirleriyle ilişkisi bu yazıda ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Muhtelef, Muhtelefü’r-rivaye, Manzume, ihtilaf, hilaf, Semerkandi, Nesefi, Üsmendi

An Examination of the Survived Manuscripts Mukhtalaf ar-Riwaya and Associated Works

Dispute among the jurists within a school of law or within the jurists in general i.e. irrespective of the schools, has been a part of legal literature throughout the history of Islamic law since its inception as well as today. Although there have been various sometimes incompatible reasons of dealing with legal disputes, two reasons seem to come forward. Firstly, legal disputes allow the students of Islamic law and its masters opportunity to have overarching view of Islamic law in order to take positions independent of school reasoning or tradition. This reason plays an important role in contemporary legal thinking among contemporary scholars of Islamic law. Historically however the more important reason is being that it allows a jurist in particular school to develop a more defensible position in a matter when there is a dispute over it in the school. This is in fact an extension of the previous reason. The other reason of interest in legal disputes was born out of the polemical atmosphere of medieval legal discourse. The jurists for various reasons were interested in legal disputes for polemical purposes. The Discipline of Dispute (‘Ilm al-Khilaf) or legal dialectics (al-Jadal/al-Munazara) became so popular among the medieval jurists that it produced its own literature other than ikhtilaf al-fuqaha’ (disagreements of the jurists). The dominance of the schools of law on the legal profession created a kind of competition among the various schools in order to win the hearts hence support of the people as well as the rulers.

Keywords:

Mukhtalaf ar-riwaya, Mukhtalaf, Manzuma, ikhtilaf, khilaf, Samarqandi, Nasafi, Usmandi,

PDF

___

Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmail b Muhammed el-. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ammâ iştehere mine’l-ehâdîs ala elsineti’n-nâs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1351.
Burhaneddin Mahmud b. Sadruşşeria b. Maze el-Buhari. el-Muhitü’l-Burhani. ed. Nuaym E.N. Ahmed. 25 Cilt. Karaçi: İdaretü’l-Kur’ân ve’l-Ulumi’l-İslâmiyye, 1424.
Debusi, Ebu Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. İsa. Te’sisü’n-nazar. ed. Mustafa Muhammed Dımaşki. Beyrut: Dâru İbn Zeydun, ts.
Ebu Hafs en-Nesefi, Ömer b Muhammed b. Ahmed. Hasru’l-mesail ve kasru’delail. ed. İmad Kadri el-İyazi. 2 Cilt. İstanbul: Mektebetü Dari’l-Fecr, 1441.
Hüseyin Sağlam. Hanefi Fıkhında Hilâfiyyât ve Nesefî’nin Bilinmeyen bir Hilâfiyyât Eseri: Tenkitli Neşir ve Çeviri. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
İbn Haldûn, Abdurrahman. Mukaddimetü İbn Haldûn. ed. Halil Şehhade, Süheyl Zekkar. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1421.
Nesefi, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed. el-Manzûme fi’l-hilâfiyyât. ed. Hasan Özer. Beyrut&İstanbul: Müessetü’r-Reyyan&Mektebetü’l-İrşad, 2010.
Özen, Şükrü. “Te’sisü’n-nazair”. TDV İslam Ansiklopedisi (DİA). 40/545-547. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
Sezgin, Fuat. Târihu’t-Türâsi’l-Arabî. çev. Mahmud Fehmi Hicazi. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Su’ud el-islamiyye, 1991.
Şükrü Özen. “Hilaf”. TDV İslam Ansiklopedisi (DİA). 17/527-538. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1998.
Zendevisti, Ali b. Yahya. Nazmü’l-fıkh. 2884, 624.