Bu makalede Âdâbu’l-Baḥs̱ ve’l-Munâẓaranın (ABM) İslam mantık geleneğinin alt konularından biri ve cedel teorisinin uygulamasına yönelik kıyas araştırma sanatı olduğu iddia edildi ve ABM literatürü eser ve müellifleriyle tespit edildi. Bu çalışmadaki amaç, ABMnin kaynağına yönelik tespitlerde bulunup günümüz akademik çalışmalarında İslam mantık geleneği ile ilgili yeni konu, problem ve tartışma alanlarının imkânının genişlemesi için ABM müelliflerini ve eserlerini belirlemektir. Cedel, Aristotelesçi mantık yazınının bir konusudur. O, İslam mantık literatüründe hem mantık kitaplarında hem de kelâm ve fıkıh kitaplarında yer bulmuştur. Cedel, kelâm kitaplarında münâẓara olarak ele alınmıştır. Örneğin el-Baġdâdî’nin İʿyâru’n-Nazar fî ʿİlmi’l-Cedel eseri. Bu isimlendirmenin dayanağı kelâm disiplinin cedeli geçerli olanı tespit etme (iẓhâru’ṣ-ṣavâb) sanatı olarak yorumlamasıdır. Fıkıh kitaplarında da yine aynı amaçla yargıdaki ihtilafların çözümüne katkı sağlayan bir sanat olarak ele alınmıştır. Örneğin ed-Debûsî’nin Taḳvîmu’l-Edille eseri. Bunun yanında İbn Ḥazm’ın et-Taḳrîb fi’l-Manṭıḳ eseri istisna olmakla beraber Arapça mantık eserlerinde (İbn Sînâ’dan sonra) cedel, özellikle de cedelin uygulama konuları ele alınmamakta kelâm ve fıkıh kitaplarında yer almaktadır. Bu mantık eserlerinde sadece cedelî kıyasların öncüllerinin bilgi değeri hakkında açıklamalar bulunmaktadır. İbn Ḥazm’ın istisna tutulma nedeni et-Taḳrîb isimki mantık eserinde kelâmcıların cedel yorumuna yani münâẓaraya uygun olarak cedel konusunu beş sanat altında ele almasıdır. ABM kelâmcıların belirlediği ve sonra fıkıh eserlerinin de benimsediği geçerli olanı tespit etme amacına dayanarak sistemleştirilmiş bir cedel sanatıdır ve mantık kitabında ele alınmaktadır. Bu anlamıyla ABM, İbn Sînâ sonrası İslam mantık yazını çerçevesinde cedelin ve uygulamasının yeni bir formatta mantık kitaplarına dönüşü anlamına gelir. Başka bir ifadeyle ABM, Aristotelesçi cedel teorisinin bir yorumu olarak İslam mantık literatürü içerisinde aldığı son formdur. 14. yy.’da başlayıp 20. yy.’la kadar süren ABM eserleri, literatür taraması yöntemi ile tespit edildi. Literatür taraması iki aşamalı gerçekleşti. Öncelikle Türkiye yazma eser kütüphanelerindeki ABM mecmuaları incelendi. Bu mecmualarda İSAM, YEK, Princeton Üniversitesi İslam Dünyasının Yazmaları gibi kataloglar ile ṭabâḳât ve terâcim eserlerinde henüz yer almayan birçok eser tespit edildi. İkinci aşamada ṭabâḳât ve terâcim eserleriyle kataloglardaki eserler belirlendi. Buna göre ABM yazınına dair 291 eser ve 217 müellifin olduğu görülmektedir. Büyük çoğunluğu Osmanlı uleması olan müelliflerin neredeyse tamamı müderristir. 291 eserin ekserisi haşiye ve şerhtir. Bu eserler çoğunlukla medreselerde okutulmak üzere kaleme alınmıştır. Semerkandi sonrası şerh ve haşiye ile inceleme konusu olan birçok metin bulunmaktadır. Örneğin Aḋudduddîn el-Îcî’nin tek sayfalık metni, Ḥüseyin el-Adanavî’nin Ḥüseyniyye’si, Birgivi Mehmed Efendi’nin bir sayfalık metni, Taşköprülüzade’nin risalesi, Saçaklızade’nin Velediyye’si gibi. En fazla ABM eseri kaleme alan müellif, dokuz eserle Cârullâh Velîyyüddîn b. Muṣṭafâ b. ʿAlî el-İsṭanbûlî Ebû ʿAbdullâh’dır.

Ādāb al-Baḥth wa al-Munāẓara (ABM) is a subtopic of the tradition of Islamic logic and a method of investigation based on the application of dialectic. In this article, we investigated the origin of ABM and gave a list of works on ABM between the 14th-20th centuries. The problem with the article is what the ancestry of ABM is and how volumes of work on ABM are. The dialectic is a branch of Aristotelian logic. Aristotle committed to paper the dialectic as a book. After Aristotle, in the tradition of Islamic logic, the dialectic has taken place in books of Islamic logic as well as works on al-kalam and fiqh. For instance, al-Baghdādī wrote Iʿyār al-Nażar fī ʿIlm al-Jadal in al-kalām, and in al-fiqh, al-Dabūsī devoted a chapter for dialectic in his Taqwīm al-Adilla. Islamic theologians (mutakallimūn) held the Aristotelian dialectic as speculation (naẓar) by paraphrasing it. Otherwise, Islamic canonists held the Aristotelian dialectic as a chapter named by the divergences of legal opinions (khilāf). In this context, naẓar, and khilāf are distinct in their aim from the Aristotelian dialectic. Their common aim is to demonstrate a true proposition validly (taḥqīq). However, in the literature of post-Avicennian Islamic logic, the dialectic and its application are not a chapter of Islamic logic opuses but chapters of al-kalām and fiqh. These opuses have just included certain explanations about the information value of dialectical premises. In this context, ABM means returning dialectic to Islamic logic papers in a new formation. Briefly, ABM is the latest form of Aristotelian dialectic in Islamic logic. The list of works on ABM was obtained by searching ISAM and YEK manuscript databases and books of biographical sketches (tarājim) and literary history (ṭabāqāt). In this regard, there are two hundred ninety-one works on ABM and there are two hundred seventeen authors. The most prolific scholar on ādāb is Jār Allāh Valī al-Dīn b. Muṣṭafā b. ʿAlī al-Isṭanbūlī Abū ʿAbd Allāh. After Samarqandī, some texts on ādāb have been popular, especially in Ottoman academic areas like madrasas. For example, Aḋud al-Dīn al-Ījī’s one page concise text, Ḥusayn al-Adanavī’s Ḥusayniyya, Birgivī Mehmed Efendi’s one page concise text, Ṭashkoprilīzāda’s ādāb epistle, Sajaklizāda’s Waladiyya. The number of commentaries and supercommentaries on these texts is more than one hundred. In the article, I aim to present a list of works on ABM for assisting in the academic investigation of ABM and to determine its origin.