Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Etkin Bir Âlim: Abdülkerim el-Kuşeyrî ve Şikâyetü Ehli’s- Sünne Başlıklı Risalesi

Bu makalede Selçuklu sultanı Tuğrul Bey döneminde etkin bir âlim olan Abdülkerim el-Kuşeyrî (376/986- 462/1072), Şikâyetü Ehli’s-sünne başlıklı risalesi bağlamında ele alınacaktır. Tasavvuf, kelâm, hadis, fıkıh, tefsir ve edebiyat gibi alanlarda eserleri bulunan Kuşeyrî, Selçuklu sultanı Tuğrul Bey’in Horasan bölgesinde hâkimiyetini sağladığı esnada bölgenin ilim ve kültür merkezi Nisâbur’da faaliyetlerine devam ediyordu. Tuğrul Bey’in Mu‘tezile taraftarı olan veziri Kündürî, Eş‘arîlere karşı tavır almıştı. Eş‘arîliğe gönülden bağlı olan Kuşeyrî, konu hakkında Tuğrul Bey ile görüşüp sonuç alamaması üzerine 446/1054’te diğer beldelerdeki âlimlere hitaben, Şikâyetü Ehli’s-sünne bi-hikâyeti mâ nâlehüm mine'l-Mihne adını verdiği uzunca bir mektup kaleme almıştır. Bu mektup ile Kuşeyrî, Kündürî’nin siyasî tutumundan dolayı özellikle 445/1054 yılında Nisâbur'da Eş’arî âlimlere yapılan baskıları, diğer beldelerdeki önde gelen âlimlere duyurmuştur. Risalenin dikkat çekici bir yönü de Kuşeyrî’nin, konu hakkında Tuğrul Bey ile yaptığı görüşmeye dair bilgi içermesidir. Böylece eser, yaşanan acı hadiseleri gün yüzüne çıkartacak, gizli kalan kısımlarını aydınlatacak mühim ipuçları sunmaktadır. Bu yönüyle risale, tipik kelamî bir eserden çok, tarihî bir belge niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tuğrul Bey, Abdülkerim el-Kuşeyrî, Kündürî, Nisûbur, İkinci Mihne

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, Müsnedi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şuayb Arnavutî, Müessesetü’r-Risâle, Dimeşk, 1999.
Akkuş, Süleyman, Kuşeyri' nin Hayatı, Eserleri ve Kelâmî Görüşleri, (yayımlanmamış doktora tezi), Selçuk Üniversitesi SBE, Konya, 1997.…………. “Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî’nin Bir Risâlesi”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/2000, ss. 89-112.
Alican, Mustafa, “Selçuklu Veziri Amidülmülk Kündürî’nin Yükselişi ve Düşüşü”, JASSS, Sonbahar III, 2014, S. 29, ss. 227-259.
Askalânî, İbn Hacer, Bülûgu’l-Merâm min cem’i edilleti’l-ahkâm, thk. İsâmuddin es-Sibâbıtî, Dâru’l-Hadis, Kahire, 2003.
Aybakan, Bilal, “Şirâzî, Ebu İshak”, DİA., c. XXXIX, ss. 184-186.
Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Mustafa Dîb el-Bugâ, Dâru İbn Kesîr, Beyrut, 1987.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani, Sünenü Ebû Dâvûd, thk. Abdulkâdir Abdu’l-Hayr Seyyid İbrahim, Daru’l-Hadis, Kahire, 1999.
Genç, Süleyman, “h. V./ m. XI. Asırda Ehl-i Sünnetin Yeniden Yükselişi: Süreç, Kurum ve Şahsiyetler Üzerine Bir İnceleme”, DEÜİFD., 2007, S. XXV, ss. 271-330.
İbn Asâkir, Ebu Kasım Ali b. Hasen, Tebyînü'l-kezibü'l-müfterî fî ma nusibe ile'l-İmam Ebi'l-Hasan el-Eş'arî, Dâru’l-Fikr, bs. 2, Dimeşk, h. 1399.
İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâi ebnâi’z-zamân, Dâru Sadr, Beyrut, 1978.
İbn Kesîr, İsmail b. Ömer Ebü’l-Fidâ, el-Bidaye ve'n-nihaye, Meârif, Beyrut, 1979.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei el-Kazvinî, Sünenü İbn Mâce, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1995.
İbnü’s-Salah, Takiyüddin Ebî Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehruzûrî, Tabakâtü fukahati’ş-Şafiiyeti, Dârü'l-Beşâiri'l-İslamiyye, Beyrut, h. 1413.
İbnü’l-Esîr, İzzeddîn, el-Kâmil fî’t-Tarîh, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1987.
Kallek, Cengiz, “Dâmegânî”, DİA., c. VIII, ss. 453-454.
Kandemir, M. Yaşar, “Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin”, DİA., c. VI, ss. 58-61.
Kaya, Muhammed Selim, İmam Kuşeyrî ve Eş'arîlik Savunusu, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Akdeniz Üni. SBE., Antalya, 2017.
Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, TDV yay., Ankara, 1985.
Köymen, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul, 1976.
Madelung, Wilferd, “Ma’turidiliğin Yayılışı ve Türkler”, çev. Muzaffer Tan, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto yay., Ankara, 2015.
Ocak, Ahmet, Selçukluların Dini Siyaseti ve İslam Âlemi, TATAV Yay., İstanbul, 2002.
Özafşar, Mehmet Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arka Planı (Mihne Olayı ve Haşeviye Olgusu), Ankara Okulu yay., Ankara, 1999.
Özaydın, Abdülkerim, “Cend”, DİA., c. VII, ss. 359-360.
………., “Kündürî”, DİA., c. XXVI, ss. 554-555.
Özgüdenli, Osman Gazi, Selçuklular, İstanbul, 2013.
Özköse, Kadir, “Klâsiklerimiz/III: “er-Risâle” (İmam Abdülkerim el-Kuşeyrî - ö . 465/1072)”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2000, cilt: II, sayı: 4, s. 199-214.
Özler, Mevlüt, “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehl-i Bid’at’e Lanet Kampanyası”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyet Kongresi, Bildiriler-II-, Konya, 2001, ss. 171-179.
Sübkî, Abdülvehhab b. Ali b. Abdülkâfi Tâcüddin, Tabakâtü’ş-Şafi'iyyeti’l-Kübrâ, thk. Muhammed Mahmud Tahânî-Abdulfettah Muhammed Halevî, Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, Kahire, 1992.
Sümer, Faruk, “Selçuklular (Büyük Selçuklular; Tarih)”, DİA., c. XXXVI, ss. 365-371.……...... “Tuğrul Bey”, DİA., c. XLI, s. 344-346.
Toysal, Alper Tunga, Tuğrul Bey Dönemi Selçukluların Dinî Siyaseti, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi SBE., Kayseri, 2007.
Turan, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Nakışlar yay., İstanbul, 1980.
Uludağ, Süleyman, "Kuşeyrî", DİA., c. XXVI, ss. 473-475.
………., Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi, Dergah yay., İstanbul, 2014.
Yavuz, Abdullah Ömer, Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Mu’tezile, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi SBE., Kayseri, 2015.
Zehebi, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Siyerü a'lami'n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnavud, Müessesetü'r-Risale, Beyrut, h. 1313.
Ziriklî, Hayreddin, el-A’lam kâmus-u terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-A’rabi ve’l-Müsta'ribîn ve’l-Müsteşrikîn, Dârü’l-İlmi li’l-Melâyin, Beyrut, h. 1415.