TEMEL HAKLARIN SINIRLANDIRILMASI VE ÖLÇÜLÜLÜK: Ölçülülük İlkesi Evrensel Bir Anayasal İlke midir?
ÖZET
Bu makalede öncelikle ölçülülük ilkesinin Alman anayasa hukukunda,
yargısal ve idari uygulamada temel hakların ve hukuk devleti ilkesinin ayrılmaz bir
parçası haline geldiğinden, bazı karşıt görüşler olmakla birlikte, ölçülülük ilkesinin
devletin her türlü eylem ve işleminde geçerli olduğu konusunda bir uzlaşmanın
bulunduğundan, kısaca ölçülülük ilkesinin popülerliğinden, yaygın ve genel bir ilke
olmasından söz edilecektir. Daha sonra ölçülülük ilkesinin özellikle son çeyrek
yüzyılda hızlı bir şekilde yayılmasına, liberal demokrasilerin çoğunda temel hakların
denetiminde en önemli denetim ölçütü haline gelmesine ve böylelikle anayasaya
uygunluğun evrensel kriteri olarak nitelendirilmesine değinilecektir. Bu bağlamda
ölçülülük ilkesinin günümüzde uluslararası hukukta, Avrupa Birliği hukukunda ve
başta Avrupa ülkeleri olmak üzere Latin Amerika ülkeleri, Kanada, Güney Afrika,
İsrail ve Yeni Zelanda gibi birçok ülkede uygulanan bir ilke olduğu görülmektedir.
Makalenin ikinci kısmında ise ölçülülük ilkesine yöneltilen eleştirilere yer
verilecektir.
Makalenin sonunda genel bir değerlendirme yapılacak ve ölçülülük ilkesinin
evrensel bir anayasal ilke olup olmadığı tartışılacaktır
___
- KAYNAKÇA
ALEXY Robert, “Grundrechte und Verhältnismässigkeit“, in: Die Freiheit des
Menschen in Kommune, Staat und Europa, Festschrift für Edzard Schmidt-Jortzig, U.
Schliesky/C. Ernst/S. E. Schulz (Hrsg.), Heidelberg 2011, s. 3-15.
ARNDT Hans-Wolfgang / RUDOLFWalter, Öffentliches Recht, 5. Auflage,
Verlag Franz Vahlen, München 1986.
AYBAY Rona, “Olağanüstü Haller ve İnsan Hakları”, I. Ulusal İdare Hukuku
Kongresi, 2. Kitap, Kamu Yönetimi, 1-4 Mayıs 1990, Ankara, s. 461-470.
BAER Susanne, “Verfassungsvergleichung und reflexive Methode:
Interkulturelle und intersubjektive Kompetenz”, Zeitschrift für ausländisches
öffentliches Recht und Völkerrecht, 64 (2004), s. 735-758.
BLECKMANN Albert, “Begründung und Anwendungsbereich des
Verhältnismässigkeitsprinzips”, JuS, Heft 3, 1994, s. 177-183.
BRAIBANT Guy, “Le principe de proportionnalité”, Mélanges M. Waline II,
Paris 1974, s. 297-306.
CİN Turgay, “Yunanistan Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin
Korunması”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 11,
Sayı:2, 2009, s. 43-80.
ÇAVUŞOĞLU Naz, “Avrupa Birliği ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi:
“Katılım Meselesi”, Anayasa Yargısı, Sayı: 22, 2005, s. 1-14.
DECHSLING Rainer, Das Verhältnismässigkeitsgebot, Eine
Bestandsaufnahme der Literatür zur Verhältnismässigkeit staatlichen Handelns,
Verlag Franz Vahlen, München 1989.
68 Yüksel METİN
SDÜHFD CİLT: 7, SAYI 1, YIL 2017
DEĞİRMENCİ Gamze, “Batı Şeria Duvarı ve Uluslararası Hukuk”, Bilge
Strateji, Cilt 2, Sayı 4, Bahar 2011, s. 203-223.
DETTERBECK Steffen, Öffentliches Recht, 8. Auflage, Verlag Vahlen,
München 2011.
EISSEN Marc-André, “The Principle of Proportionality in the Case-Law of
the European Court of Human Rights”, in: R. St. J. Macdonald/F. Matscher/H.
Petzold, The European System for the Protection of Human Rights, Martinus Nijhoff
Publishers, Dordrecht, Boston, London 1993, s. 125-146.
ERDEM Jülide Gül, “Ölçülülük İlkesinin İdarenin Takdir Yetkisinin
Kullanımındaki Yeri”, AÜHFD, Cilt: 62, Sayı: 4, Yıl: 2013, s. 971-1005.
FLEINER Fritz, Institutionen des deutschen Verwaltungsrechts, 1. Auflage,
1911.
G. KOUTNATZIS Stylianos-Ioannis, “Verfassungsvergleichende
Überlegungen zur Rezeption des Grundsatzes der Verhältnismäßigkeit in Übersee”,
Verfassung und Recht in Übersee, Heft 1, 2011, s. 32-59.
GEMALMAZ Semih, “Olağanüstü Rejimin Ulusalüstü Ölçütleri Bağlamında
De Facto-De Jura Ayırımı”, Cahit Talas’a Armağan, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayını,
Ankara 1990, s. 223-238.
GENTZ Manfred, “Zur Verhältnismässigkeit von Grundrechtseingriffen”,
Neue Juristische Wochenschrift, 21. Jahrgang, 2. Halbband, Heft 35, 1968, s. 1600-1607.
GLITZ Hubertus, Gesetzmässigkeitsprinzip und Übermassverbot in ihrer
Bedeutung für die Sachgemässheit verwaltungsrechtlicher Auflagen, Bad Driburg
1975.
Temel Hakların Sınırlandırılması ve Ölçülülük
Hakemli Makale
69
SDÜHFD VOL: 7, NO 1, YEAR 2017
GÖLCÜKLÜ Feyyaz, “Avrupa İnsan Hakları Divanı Raporu”, Anayasal
Normlar Hiyerarşisi ve Temel Hakların Korunmasındaki İşlevi, Cilt 4, Anayasa
Mahkemesi Yayınları, Ankara 1990.
GRABENWARTER Christoph / PABEL Katharina, Europäische
Menschenrechtskonvention, 5. Auflage, Verlag C. H. Beck, München 2012.
GRABITZ Eberhard, “Der Grundsatz der Verhältnismässigkeit in der
Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts”, Archiv des öffentlichen Rechts,
Band 98, Heft 4, 1973, s. 568-616.
GRIMM Dieter, “Proportionality in Canadian and German Constitutional
Jurisprudence”, University of Toronto Law Journal, 57 (2007), s. 383-397.
HEINSOHN Stephanie, Der öffentlichrechtliche Grundsatz der
Verhältnismässigkeit, Hamburg 1997.
HILL Hermann, “Verfassungsrechtliche Gewährleistungen gegenüber der
staatlichen Strafgewalt”, Josef ISENSEE/Paul KIRCHOF (edt.), Handbuch des
Staatsrechts der Bundesrepublik Deutschland, Band VI, Freiheitsrechte, C. F. Müller
Juristischer Verlag, Heidelberg 1989, s. 1305-1351.
HILLGRUBER Christian, “Ohne rechtes Maß? Eine Kritik der
Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts nach 60 Jahren”, Juristen Zeitung,
66. Jahrgang, Nr. 18, 2011, s. 861-871.
HIRSCH Günter, Das Verhältnismässigkeitsprinzip im Gemeinschaftsrecht,
Zentrum für europäisches Wirtschaftsrecht, Vorträge und Berichte, Nr. 80, Bonn
1997.
HIRSCHBERG Lothar, Der Grundsatz der Verhältnismässigkeit, Verlag Otto
Schwartz, Göttingen 1981.
70 Yüksel METİN
SDÜHFD CİLT: 7, SAYI 1, YIL 2017
HÖFLİNG Wolfram, “Grundrechtstatbestand-GrundrechtsschrankenGrundrechtsschrankenschranken”,
JURA, 1994, s. 169-173.
HUBER Hans, “Über den Grundsatz der Verhältnismäßigkeit im
Verwaltungsrecht”, Zeitschrift für Schweizerisches Recht, Neue Folge, Band 96 (I),
1977, s. 1-29.
IPSEN Jörn, Staatsrecht II, 11. Auflage, Carl Heymanns Verlag, 2008.
KAPANİ Münci, İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Bilgi Yayınevi, 2.
Basım, Ankara 1991.
KATZ Alfred, Staatsrecht, 9. Auflage, C. F. Müller Juristischer Verlag,
Heidelberg 1989.
KHOSLA Madhav, “Proportionality: An assault on human rights?: A reply”,
International Journal of Constitutional Law, Volume 8, Issue 2, 1 April 2010, s. 298–
306.
KLATT Matthias MEISTER/Moritz, “Verhältnismässigkeit als universelles
Verfassungsprinzip”, Der Staat, Vol. 51, No. 2, 2012, s. 159-188.
KUMM Mattias, “Constitutional rights as principles: On the structure and
domain of constitutional justice”, International Journal of Constitutional Law, 2
(2004), s. 574-596.
MATSUMOTO Kazuhiko, “Grundrechtlicher Umweltschutz in Japan”,
Verfassung und Recht in Übersee, 41 (2008), s. 467-476.
MENDES Gilmar, “Die 60 Jahre des Bonner Grundgesetzes und sein Einfluss
aud die brasilianische Verfassung von 1988”, Jahrbuch des Öffentlichen Rechts der
Gegenwart, Neue Folge, Band 58, 2010, s. 95-117.
Temel Hakların Sınırlandırılması ve Ölçülülük
Hakemli Makale
71
SDÜHFD VOL: 7, NO 1, YEAR 2017
MERTEN Detlef, “Verhältnismäßigkeitsgrundsatz”, in: Merten/Papier
(Hrsg.), Handbuch der Grundrechte in Deutschland und Europa, Band III, 2009, s.
517-567.
METİN Yüksel, Ölçülülük İlkesi: Karşılaştırmalı Bir Anayasa Hukuku
İncelemesi, Seçkin Yayınları, Ankara 2002.
MEYER-BLASER Ulrich, Zum Verhältnismässigkeitsgrundsatz im
staatlichen Leistungsrecht, Bern 1985.
MEYER-BLAZER, Ulrich, Zum Verhältnismäßigkeitsgrundsatz im
staatlichen Leistungsrecht, Bern 1985.
MICHAEL Lothar, “Grundfälle zur Verhältnismäßigkeit”, JuS, Heft 7, 2001, s.
654-659.
OBERLE Max, Der Grundsatz der Verhältnismäßigkeit des polizeilichen
Eingriffes, Zürich, 1952.
OSSENBUHL Fritz, “Der Grundsatz der Verhältnismaessigkeit
(Übermassverbot) in der Rechtsprechung der Verwaltungsgerichte”, Juristische
Ausbildung, Heft 12, Dezember 1997, s. 617-621.
PACHE Eckhard, “Der Grundsatz der Verhältnismässigkeit in der
Rechtsprechung der Gerichte der Europäischen Gemeinschaften”, Neue Zeitschrift
für Verwaltungsrecht, 18. Jahrgang, Heft 10, 15 Oktober 1999, s. 1033-1040.
PIEROTH Bodo/SCHLINK Bernhard, Grundrechte, Staatsrecht II, 24.
Auflage, C.F. Müller Verlag, 2008.
POLLAK Christiana, Verhältnismässigkeitsprinzip und Grundrechtsschutz
in der Judikatur des Europäischen Gerichtshofs und des Österreichischen
Verfassungsgerichtshofs, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1991.
72 Yüksel METİN
SDÜHFD CİLT: 7, SAYI 1, YIL 2017
RESS Georg, “Der Grundsatz der Verhältnismässigkeit im deutschen Recht”,
in: Kutscher/Ress/Ermacora/Ubertazzi (Edt.), Der Grundsatz der
Verhältnismässigkeit in europäischen Rechtsordnungen, C. F. Müller
Juristischer Verlag, Heidelberg 1985, s. 5-46.
REUTER Thomas, “Die Verhältnismäßigkeit im engeren Sinne – das
unbekannte Wesen”, JURA, Heft 7/2009, s. 511-518.
Rudolf WENDT, “Der Garantiegehalt der Grundrechte und das
Übermassverbot”, AöR, Band 104, Heft 3, 1979, s. 414-474.
SABUNCU Yavuz, Anayasaya Giriş, 5. Bası, İmaj Yayınları, Ankara 1997.
SAĞLAM Fazıl, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara 1982.
SAURER Johannes, “Die Globalisierung des
Verhältnismässigkeitsgrundsatzes“, Der Staat, Band 51, Heft 1, 2012, s. 3-33.
SCHAUER Frederick, “Freedom of Expression Adjudication in Europe and
the United States. A Case Study in Comparative Constitutional Architecture”, in:
Georg Nolte (Hrsg.), European and US Constitutionalism, Cambridge University
Press, 2005, s. 49-69.
SCHNAPP Friedrich, “Die Verhältnismässigkeit des Grundrechtseingriffs”,
JuS, Heft 11, 1983, s. 850-855.
STEIN Ekkehart, Staatsrecht, 14. Auflage, J. C. B. Mohr Verlag, Tübingen
1993.
STERN Klaus, “Die Grundrechte und ihre Schranken” in: Peter Badura/Horst
Dreier (Hrsg.), Festschrift 50 Jahre Bundesverfassungsgericht, Band 2, Tübingen 2001,
s. 1-34.
Temel Hakların Sınırlandırılması ve Ölçülülük
Hakemli Makale
73
SDÜHFD VOL: 7, NO 1, YEAR 2017
STERN Klaus, Das Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland, Band 1,
München 1997.
TERHECHTE Jörg Philipp, Konstitutionalisierung und Normativität der
europäischen Grundrechte, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2010.
TRETTER Hannes, “Die Charta der Grundrechte der Europäischen Union –
vergebene Chance oder Hoffnung?”, DIE UNION, 1/2001, s. 44-59.
TRSTENJAK Verica / BEYSEN Erwin, “Das Prinzip der Verhältnismässigkeit
in der Unionsrechtsordnung“, Europarecht, Heft 3, 2012, s. 265-284.
TSAKYRAKIS Stavros, “Proportionality: An assault on human rights?”,
International Journal of Constitutional Law, Volume 7, Issue 3, 1 July 2009, s. 468–
493.
TSAKYRAKIS Stavros, “Proportionality: An assault on human rights?: A
rejoinder to Madhav Khosla”, International Journal of Constitutional Law, Volume 8,
Issue 2, 1 April 2010, s. 307–310.
UYGUN Oktay, “Kanada Yüksek Mahkemesi Kararlarında Ölçülülük İlkesi”,
in: Turgut Tarhanlı (Edt.), Edip F. Çelik’e Armağan: Değişen Dünyada İnsan, Hukuk
ve Devlet, Engin Yayıncılık, İstanbul 1995, s. 391-403.
WEBBER Grégoire C. N., “Proportionality, Balancing, and the Cult of
Constitutional Rights Scholarship”, Canadian Journal of Law and Jurisprudence,
Volume 23, Issue 1, January 2010, s. 179-202.
WIENBRACKE Mike, “Der Verhältnismäßigkeitsgrundsatz”, Zeitschrift für
das Juristische Studium, 02/2013, s. 148-155.
WOLFFERS Artur, “Neue Aspekte des Grundsatz der Verhältnismässigkeit”,
Zeitschriftdes Bernischen Juristenvereins, Band 113, Heft 7, Juli 1977, s. 297-311.
74 Yüksel METİN
SDÜHFD CİLT: 7, SAYI 1, YIL 2017
YOKUŞ Sevtap, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin Türkiye’de Olağanüstü
Hal Rejimine Etkisi, Beta, İstanbul 1996.
ZIMMERLI Ulrich, “Der Grundsatz der Verhältnismäßigkeit im öffentlichen
Recht”, Zeitschrift für Schweizerisches Recht, Band 97, Heft 1, Halbband 2, 1978, s. 1-
131.